Zanieczyszczenie środowiska glebowego metalami ciężkimi (np. kadmem, ołowiem, cynkiem, miedzią, niklem) występuje najczęściej na terenach sąsiadujących z zakładami chemicznymi, koksowniami, elektrowniami węglowymi, hutami czy też wzdłuż szlaków komunikacyjnych.

Zdarza się, że dochodzi do niego w znacznej odległości od tych miejsc na skutek przenoszenia związków szkodliwych przez wiatr. Innym powodem bywa wykorzystanie jako nawozu różnego rodzaju materiałów odpadowych (ścieków) pochodzenia przemysłowego, a nawet komunalnego.

Skażenie gleb metalami ciężkimi prowadzi do kumulowania znacznych ilości tych pierwiastków w roślinach, co prowadzi do zaburzeń ich wzrostu i rozwoju oraz obniżki plonów. Ponadto pobrane w nadmiarze metale przedostają się do tzw. łańcucha pokarmowego: gleba - roślina - zwierzę - człowiek, stwarzając niebezpieczeństwo zanieczyszczenia żywności, co ma niebagatelny wpływ na zdrowie człowieka.

Ryzyko przedostania się metali ciężkich z gleb zanieczyszczonych do produktów pochodzenia roślinnego wzrasta wraz z obniżaniem się pH gleby, ponieważ kwaśny odczyn powoduje wzrost mobilności tych metali i ułatwia pobieranie ich przez rośliny. Stopień zanieczyszczenia gleby można określić, pobierając reprezentatywną próbkę glebową z pola i oddając ją do laboratorium (np. do stacji chemiczno-rolniczej), w celu wykonania analizy zawartości metali ciężkich. Wyniki należy porównać z wytycznymi opracowanymi przez IUNG-PIB, które określają stopień zanieczyszczenia gleby w zależności od zawartości metali ciężkich w powierzchniowej warstwie (tab. 1).

Właściwe postępowanie z glebami uprawnymi, w których stwierdzono nadmierne zawartości metali ciężkich, oraz właściwe zagospodarowanie skażonych pól uprawnych, może znacznie ograniczyć pobieranie metali przez rośliny, tym samym poprawić ich warunki wzrostu i rozwoju, oraz ochronić konsumentów przed skażeniem paszy i żywności.

Zabiegi ograniczające dostępność metali ciężkich

Od wielu lat prowadzone są badania nad oceną skuteczności oraz doskonaleniem nowoczesnych metod rekultywacji gleb zanieczyszczonych. Ich powrót do stanu optymalnego technikami chemicznymi i biotechnologicznymi, pomimo swej wysokiej skuteczności, nie może być dla rolnika podstawowym sposobem ograniczania dostępności metali dla roślin uprawnych. Jest to spowodowane złożonością technologiczną i wysokimi kosztami zastosowania tych metod. Stąd też zaleca się wykonywanie tradycyjnych i wspomagających zabiegów, które mogą ograniczyć toksyczność metalicznych zanieczyszczeń środowiska glebowego.

Najbardziej rozpowszechnioną metodą, ograniczającą dostępność łatwo przyswajalnych form metali ciężkich dla roślin, jest wapnowanie gleby. Zabieg ten ma na celu uregulowanie odczynu gleby zakwaszonej, a jego wymiernym efektem, obok poprawy warunków wzrostu i rozwoju dla samej rośliny, jest również zmniejszenie ruchliwości metali.

owane są dawki wapna, które nie zapewniają rzeczywistych potrzeb, a czasami nie uzupełniają nawet naturalnego wymycia tego składnika z gleby. W Polsce udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych (pH<5,5) na użytkach rolnych przekracza 50 proc. ich powierzchni i od wielu lat sytuacja nie ulega poprawie.

Optymalne dawki wapna, jakie należy stosować na gruntach ornych, są uzależnione zarówno od wyjściowego odczynu wapnowanej gleby, jak i od jej kategorii agronomicznej (tab. 2).

Kolejnym sposobem hamującym pobieranie przez rośliny rozpuszczalnych form niektórych metali ciężkich jest nawożenie fosforowe. Badania naukowe potwierdzają, że zwiększone dawki fosforu skutecznie ograniczają akumulację cynku, jak również miedzi, kadmu, niklu i ołowiu. Jest to powodowane wytrącaniem się w glebie trudno rozpuszczalnych fosforanów tych metali, co może prowadzić do zmniejszenia ich akumulacji w roślinach.

Alternatywnym podejściem ograniczającym pobieranie metali ciężkich przez rośliny uprawne mogą być działania bezpośrednio modyfikujące właściwości gleby, na przykład poprzez zwiększenie jej pojemności sorpcyjnej.

Umożliwia to zatrzymywanie w glebie większych ilości metali ciężkich, przy jednoczesnym ograniczeniu ich rozpuszczalności i dostępności dla roślin.

Efekt zwiększenia kompleksu sorpcyjnego gleby uzyskuje się poprzez dodatek substancji organicznych pochodzenia naturalnego, takich jak: torf, węgiel brunatny, komposty czy też korę drzewną, a także stosowanie minerałów (w tym minerałów ilastych), na przykład w postaci pyłu kamiennego stosowanego bezpośrednio na pole przed rozpoczęciem uprawy. W badaniach naukowych stwierdzono, że pył kamienny powoduje częściowe przywrócenie zdolności plonotwórczej glebie skażonej metalami ciężkimi w wyniku unieruchomienia tych metali na cząstkach mączki kamiennej.

Zagospodarowanie gleb zanieczyszczonych

Oprócz przeprowadzenia zabiegów, które powodują ograniczenie dostępności dla roślin metali ciężkich znajdujących się w glebie, należy dążyć do właściwego zagospodarowania takich gleb. W zależności od stopnia skażenia gleby, zalecane są pewne ograniczenia w produkcji rolniczej (tab. 3).

Na glebach słabo zanieczyszczonych metalami (II stopień zanieczyszczenia) wyklucza się uprawę warzyw liściowych, ponieważ gromadzą one metale szczególnie łatwo. Na glebach silnie zanieczyszczonych (V stopień zanieczyszczenia) można uprawiać wyłącznie rośliny przemysłowe, np. rzepak na olej techniczny.

Innym sposobem zagospodarowania gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi jest uprawa gatunków o charakterystycznych właściwościach rekultywacyjnych.

Metoda zwana fitoekstrakcją wykorzystuje do tego celu gatunki roślin odznaczające się zdolnością do wzmożonego pobierania z gleby metali ciężkich i ich gromadzenia w dużych stężeniach w częściach nadziemnych, co prowadzi do stopniowego oczyszczania gleby. Jednak ze względu na długotrwałość tego procesu (kilkanaście, a nawet kilkadziesiąt lat) oraz małą przydatność rolniczą gatunków roślin zdolnych do fitoekstrakcji, metoda ta nie nadaje się do wykorzystania w praktyce rolniczej.

Zainteresowanie może natomiast wzbudzać metoda zwana fitostabilizacją, która polega na unieruchamianiu metali ciężkich i zapobieganiu rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń w środowisku przez określone gatunki roślin.

Mają one zdolność do gromadzenia metali głównie w korzeniach w postaci nierozpuszczalnych soli. Najbardziej pożądane są w tym przypadku rośliny zdolne do szybkiego wzrostu części podziemnej oraz tolerancyjne wobec metalicznych zanieczyszczeń w glebie. Ostatnie badania naukowe potwierdzają, że zdolne do fitostabilizacji są niektóre rośliny energetyczne, takie jak wierzba, miskant czy spartina. Uprawa ich, poza oczywistymi korzyściami środowiskowymi, może również mieć duże znaczenie ekonomiczne, ze względu na możliwość wykorzystania biomasy tych roślin w celach energetycznych.