Do tworzenia się powiązań pomiędzy rolnikami miała zachęcać uchwalona w dniu 15 września 2000 r. ustawa o grupach producentów rolnych i ich związkach oraz o zmianach innych ustaw.

Zapisy ustawy zwalniają między innymi z płacenia podatku od nieruchomości za budynki i budowle wykorzystywane do celów statutowych grupy przez pierwszych 5 lat jej funkcjonowania. Przewidują również możliwości korzystania z preferencyjnego kredytu inwestycyjnego. W tym celu została utworzona w Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa specjalna linia kredytowa dla grup producentów. Od 1 września 2005 r. do 1 lutego br. oprocentowanie kredytów preferencyjnych płacone przez grupy wynosiło 1,1875 proc. w skali roku, a obecnie – 1,0625 proc. Okres kredytowania określono na maksymalnie 8 lat z możliwością 2-letniej karencji na spłatę rat kapitałowych.  Te kredyty nie cieszyły się zbyt wielkim zainteresowaniem. W roku 2002 skorzystała z niego tylko jedna grupa, w 2003 – siedem, a w 2004  – pięć.

Ustawa określa również zakres finansowej pomocy państwa na pokrycie kosztów założenia i działalności administracyjnej grup, które zostały uznane do 1 maja 2004 roku. Grupy powstałe po integracji z Unią Europejską korzystają na ten cel ze środków unijnych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich. Pomoc uzależniona jest od wysokości przychodu netto uzyskanego ze sprzedaży produktu lub produktów, dla których grupa została utworzona. Do obliczenia wysokości wsparcia brany jest pod uwagę jedynie obrót produktami wytworzonymi w gospodarstwach członków. Wsparcie może być wypłacane przez pięć pierwszych lat uznania grupy i nie może przekroczyć w pierwszym roku jej działalności 5 proc. i odpowiednio w następnych latach: 5–4–3 i 2 proc. wartości produkcji sprzedanej. Przy sprzedaży przekraczającej kwotę 1 mln euro pomoc ta jest niższa, nie może przekroczyć odpowiednio: 2,5–2,5–2–1,5–1,5 proc. wartości produkcji sprzedanej. Ponadto w pierwszym i drugim roku działalności wsparcie przypadające na grupę nie może być wyższe niż 100 tys. euro, w trzecim – 80 tys. euro, w czwartym – 60 tys. euro, w piątym roku – 50 tys. euro.

Skala i formy
Wpływ tej pomocy można ocenić między innymi poprzez dotychczasowy rozwój liczbowy grup producenckich i należących do nich członków. Na dzień 1 stycznia 2006 r. w rejestrze prowadzonym przez marszałków województw (wcześniej wojewodów), widnieje 119 grup producenckich, zrzeszających prawie 18 tys. członków. Zbiorowość ta nie obejmuje 41 wstępnie uznanych grup i 9 organizacji producentów owoców i warzyw, funkcjonujących w oparciu o ustawę z dnia 19 grudnia 2003 r. o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu, rynku tytoniu oraz rynku suszu paszowego, tzw. ustawę „cztero-rynkową”. Urzędy marszałkowskie prowadzą dla nich oddzielny rejestr.

Tworzenie i rejestracja uznanych grup producentów rolnych w Polsce jest zróżnicowane regionalnie. Największe zainteresowanie tworzeniem grup stwierdzono na obszarach, w którym dominują duże gospodarstwa rolnicze o różnorodnej produkcji tj. w województwach wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. W siedmiu województwach dotychczas zarejestrowano mniej niż 5 grup, natomiast w województwie śląskim nie powstała ani jedna grupa. Integracja z Unią Europejską w sposób istotny nie zwiększyła zainteresowania rolników tą formą działalności. Ze 119 grup producentów rolnych 62 były zarejestrowane przed integracją Polski z Unią Europejską, natomiast 57 po 1 maja 2004 roku.

Zintensyfikowania procesu nie wywołała również modyfikacja ustawy o grupach producentów rolnych dokonana w dniu 18 czerwca 2004 r. Znowelizowana ustawa dopuściła możliwość tworzenia grup przez producentów rolnych posiadających osobowość prawną (możliwość tworzenia grup przez same osoby prawne lub mieszane z osobami fizycznymi). Pierwotnie ustawa zakładała udział w grupach jedynie osób fizycznych. Drugą ważną zmianą było złagodzenie wymogu osiągania przez grupę minimalnego udziału przychodu ze sprzedaży produktu lub produktów wytworzonych w gospodarstwach członków. Udział ten został ustalony na poziomie wyższym niż połowa przychodu grupy niezależnie od liczby lat jej funkcjonowania.

W oparciu o nowe przepisy od września 2004 r. do stycznia br. zarejestrowano 8 grup posiadających jako członków obok osób fizycznych również i osoby prawne oraz jedną złożoną jedynie z osób prawnych. Łącznie grupy producentów rolnych tworzą 24 podmioty posiadające osobowość prawną.

Prawie 60 proc. wszystkich grup producentów rolnych wybrało formę prawno--organizacyjną o charakterze kapitałowym (spółdzielnie i spółki). Rejestracja większości  z nich wymagała więc zaangażowania kapitału własnego, ale jednocześnie pozwala dokonywać w sposób nieskrępowany wspólnych inwestycji.

Spośród wszystkich form prawnych największą liczbę członków posiadają grupy zarejestrowane jako zrzeszenia. Są to organizacje o charakterze społeczno-zawodowym, xx ale mogą one podejmować również działalność gospodarczą. Podobnie jak w przypadku stowarzyszeń członkowie zrzeszeń wnoszą jedynie składki członkowskie, tym samym obie formy są najbardziej otwarte na przyjmowanie nowych członków.

Kierunki działalności
Najliczniejszymi pod względem liczby członków są grupy producentów liści tytoniu suszonego. Wszystkie z nich obrały formę prawną zrzeszenia. Wysoka liczba plantatorów tytoniu w grupie wynika z przepisów prawnych warunkujących uzyskanie statusu uznania. Do końca marca 2004 r. grupa musiała liczyć przynajmniej 200 członków, produkujących nie mniej niż 1000 ton surowca rocznie. Na tych warunkach zarejestrowano 8 grup. Od kwietnia 2004 r. obniżono minimalną liczbę członków do 50, a wielkość wymaganej produkcji do 380 ton rocznie.Natomiast w badanym okresie z grup utworzonych dla produktów roślinnych najwięcej zarejestrowanych grup stanowili producenci zbóż i nasion oleistych. Spośród nich, najliczniejszymi pod względem liczby członków są zrzeszenia i stowarzyszenia, posiadające przeciętnie 45 producentów. W pozostałych formach prawnych przeciętna liczba członków wynosi: w spółkach – 22, w spółdzielniach – 17 członków. Najwięcej grup producentów zbóż i nasion oleistych zostało uznanych w 2005 r. – 10, w tym 6 z nich przyjęło formę prawną spółki z o.o., 2 zrzeszenia i po jednym – formę stowarzyszenia i spółdzielni. Impulsem dla procesu podejmowania współpracy producentów powinna stać się zmiana systemu interwencji na rynku zbóż w Polsce. Wprowadzone po integracji z UE zmiany w systemie interwencji polegające na między innymi zwiększeniu minimalnej ilości ziarna, jaka musi zostać dostarczona do skupu, do 80 ton (do 1 maja – 3 tony) a przede wszystkim zmiana terminu uruchamiania samego skupu (obecnie od 1 listopada) zmuszają rolników do poszukiwania zbytu we własnym zakresie lub do przetrzymywania ziarna. Producenci ponoszą więc zwiększone ryzyko transakcyjne, cenowe i niejednokrotnie dodatkowe koszty związane z magazynowaniem zboża. Zorganizowanie grupy jest jedną z możliwości ograniczenia ryzyka i kosztów, jednak dalej bardzo mała liczba  rolników decyduje się na taką współpracę.

Uznane grupy producentów owoców i warzyw, liczące łącznie 822 członków, stanowią 30,6 proc. analizowanych uznanych grup „roślinnych”. Analiza tych grup nie oddaje w pełni stopnia zorganizowania rynku owoców i warzyw Polsce. W ocenie należy uwzględnić również wspomniane wstępnie uznane grupy i organizacje producentów funkcjonujące w oparciu o ustawę „cztero-rynkową”. Łącznie 77 grup i organizacji zrzesza ponad 4000 członków, co stanowi około 0,5  proc. wszystkich producentów owoców i warzyw.

Grupy utworzone dla pozostałych roślin skupiają znacznie mniej członków. Spośród nich są 3 grupy utworzone dla szyszek chmielu, które obejmują 10 proc. plantatorów w Polsce. Zdecydowanie mniej członków posiadają dwie grupy utworzone dla buraków cukrowych i dwie dla ziemniaków (łącznie 37 producentów).

Wśród grup utworzonych dla produktów zwierzęcych dominowały grupy producentów wieprzowiny. Na 28 grup ukierunkowanych na hodowlę trzody chlewnej 10 zostało zarejestrowanych jako zrzeszenia, liczące łącznie 1077 członków, po 7 grup jako spółki i stowarzyszenia, a 4 jako spółdzielnie. Członkowe grup stanowią około 2,5 proc. gospodarstw indywidualnych utrzymujących 50 sztuk trzody chlewnej. Pomimo więc, że grupy utworzone dla wieprzowiny uzyskiwały wpisy do rejestru głównie pod koniec 2004 r. i w 2005 r. (18 jednostek), brak jest przesłanek do stwierdzenia, że proces ten w najbliższej przyszłości przyjmie powszechny charakter. Niewątpliwie czynnikiem oddziaływującym w ostatnich latach na proces podejmowania współdziałania przez producentów wieprzowiny jest funkcjonowanie wielkoprzemysłowych ferm w Polsce, a zwłaszcza wzrastające wymagania zakładów przetwórczych dotyczące ilości i jakości surowca. Małe i średnie gospodarstwa mogą pokonywać bariery skali produkcji jedynie poprzez współdziałanie.

Grupy producenckie cieszą się niewielkim zainteresowaniem wśród drobiarzy, którzy zarejestrowali w 2005 r. tylko 3 grupy, podobnie jak wśród hodowców pozostałych zwierząt. Na podkreślenie zasługuje jedynie rejestracja dwóch grup, z których członkowie jednej zajmują się chowem królików, a drugiej – zwierząt futerkowych.

Wnioski
Ramy prawne oraz wsparcie finansowe odgrywają  istotną rolę w procesie tworzenia, a zwłaszcza formalizacji wspólnych inicjatyw producentów rolnych. Przedstawiona analiza wskazuje jednak, że uproszczenie przepisów i ułatwienie dostępu do korzystania ze środków finansowych, jakie nastąpiło w 2004 r., nie wywołało mocnego impulsu do masowego powstawania grup w Polsce. Nikłe zainteresowanie rolników tworzeniem grup (z wyjątkiem plantatorów tytoniu) stanowi istotny sygnał świadczący o braku odpowiednich bodźców pobudzających wspólne inicjatywy. Najbardziej przekonywujący dla rolników może być przykład dobrze funkcjonujących grup, oraz uzyskanie za udział w nich natychmiastowej renty finansowej w postaci wyższych cen, dopłat i dotacji, dostępu do funduszy strukturalnych. Barierą jest również brak dostatecznej edukacji.

Grupy producentów rolnych według form prawno-organizacyjnych (stan na 1 stycznia 2006 r.)

Wyszczególnienie Liczba grup Grupy producentów według form prawnych
    zrzeszenia spółka
spółdzielnia stowarzyszenie
Rejestracja przed 1.V.2004 62
25
22 14 1
Rejestracja po 1.V.2004
57
16 20 14 
7
Razem = 100 proc. 119 34,5 35,3 23,4 6,7
Przeciętna liczba członków w grupie 148
377 23 31 42
Źródło: MRiRW

Autor jest pracownikiem Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w Warszawie

Źródło "Farmer" 06/2006