Do 2050 r. każdy milimetr gleby w UE ma być zdrowy

• UE za jeden z celów swoich strategii obrała rekultywację do 2050 r. wszystkich gleb w Europie
• W skali UE koszty zdegradowanych gleb sięgają powyżej 50 mld € rocznie
• W Polsce oprócz niskiej zawartości materii organicznej i zakwaszenia gleb do największych problemów zalicza się wyczerpywanie zasobów wody, gleb i nawozów
• Przedstawiamy, na czym ma polegać Misja Gleba, tworzenie żywych laboratoriów i glebowych "latarni morskich"
• Jakie nabory w ramach projektu Horyzont Europa będą finansować powstawanie żywych laboratoriów?

16 maja 2023 r. IUNG-PIB i Projekt NATI00NS zorganizowały spotkanie, dotyczące Misji Glebowej - jej założeń, wdrażanych działań i dostępnych środków unijnych na ich realizację.

Potrzeba rekultywacji gleb w Europie

Jak podczas spotkania zaznaczył prof. IUNG-PIB, dr hab. Rafał Wawer, produkcja 95 proc. żywności, jaka jest dostępna dla populacji ludzkiej, jest ściśle zależna od gleb. Oprócz funkcji produkcyjnej i zapewniania bezpieczeństwa żywnościowego, gleby pełnią szereg innych usług ekosystemowych.

Czytaj więcej

Bezpieczeństwo żywnościowe w Polsce. Co nas czeka?

Tymczasem na poziomie UE ok. 2/3 gleb są to gleby zdegradowane, w tzw. stanie niezdrowym. Szacuje się, że w skali wspólnoty koszty zdegradowanych gleb sięgają powyżej 50 mld € rocznie.

Wyzwania i problemy glebowe w Polsce

Jak w swoim wykładzie zauważył prof. IUNG-PIB, dr hab. Grzegorz Siebielec, na całym świecie wyzwaniem dla rolnictwa jest konieczność wyżywienia coraz większej liczby ludzi. Jednocześnie rolnictwo i produkcja żywności mierzy się z kolejnymi utrudnieniami - od sytuacji geopolitycznej, ambitnych celów unijnych strategii, przez zmieniający się klimat, po pogarszającą kondycję gleb.

Prof. Siebielec zwrócił uwagę na wyczerpujące się zasoby - nawozów, wody i gleb. Przykładem ograniczonych zasobów nawozów jest wyczerpywanie światowych źródeł fosforu - szacuje się, że przy obecnym tempie wykorzystania zasoby potasu ze skał fosforowych wystarczą na 100 - 470 lat. Kolejnym problemem jest brak wody - według danych IUNG w środkowym pasie kraju na 11 lat obserwacji (2007-2018), suszę rolniczą odnotowywano przez 4-10 lat. Dodatkowo gruntów, na których możemy produkować żywność, stale ubywa ze względu na przyrost urbanizacji. Średnio w Polsce każdego roku odralniane są 4000 ha gleb. Każdego dnia tracimy zatem ok. 10 ha gleb użytkowanych rolniczo - to tak, jakby codziennie w Polsce znikało małe gospodarstwo rolne!

Czytaj więcej

Ceny ziemi rolnej 2023: znowu drożej za hektar

Bolączką gruntów ornych w Polsce jest niska zawartość materii organicznej w glebie, która odpowiada za jej strukturę, retencję wody, odporność na erozję, aktywność biologiczną i odporność na zakwaszenie. Średnia zawartość MO w glebie na gruntach ornych dla Polski wynosi 2,26 proc., mediana zaś 1,98 proc. Najwyższą średnią mogą poszczycić się woj. lubuskie (3,14 proc.) i pomorskie (3,11 proc.), najniższą zaś wielkopolskie (1,65 proc.). Dla porównania warto dodać, że średnia zawartość MO w glebie na trwałych użytkach zielonych dla Polski to 22,27 proc.

Niezmiennym problemem gleb polskich jest ich zakwaszenie. Jak podał prof. Siebielec, W roku 2015 dawka wapna niezbędna do neutralizacji zakwaszenia wynosiła 0,38-7,12 tony CaO/ha, przy średniej 2,48 tony. Niestety od 1995 r. udział gleb bardzo kwaśnych w Polsce wzrósł aż o ok. 15 p.p. Od 2005 r. widzimy wyraźną dysproporcję w poziomie stosowania nawozów azotowych i wapniowych w Polsce - zdecydowanie wzrosło zużycie nawozów azotowych, spadło zaś wapniowych.

Cele Misji Glebowej

W ramach programu "Horyzont Europa", czyli głównego unijnego programu finansowania badań naukowych i innowacji, sformułowano 5 obszarów misji UE. Jedną z nich jest tzw. Misja Glebowa.

Misja Glebowa ma spełnić 8 celów:

• Ograniczenie pustynnienia
• Ochrona i zwiększanie zasobów węgla organicznego w glebie
• Zatrzymanie zasklepiania gleb i zwiększenie ponownego wykorzystania gleb miejskich
• Zmniejszenie zanieczyszczenia gleby i wspomaganie procesu rekultywacji
• Zapobieganie erozji
• Poprawa struktury gleby w celu zwiększenia jej różnorodności biologicznej
• Zmniejszenie globalnej degradacji gleb w UE
• Zwiększenie wiedzy społeczeństwa na temat gleby

Żywe laboratoria i latarnie morskie

W ramach Misji Glebowej planowane jest utworzenie 100 Living Labs (żywych laboratoriów) i Lighthouses ("latarni morskich"). na wszystkich rodzajach gruntów w całej Europie: rolniczych, leśnych, miejskich, poprzemysłowych itp.

Zgodnie z definicją żywe laboratoria mają być "ekosystemami badawczymi", które mają opierać się na współpracy i wspólnych inicjatywach m.in. naukowców, zarządców terenu, lokalnych władz. Ich zadaniem ma być testowanie, monitorowanie i ocena w rzeczywistych warunkach rozwiązań, które dają nadzieję na osiągnięcie określonych celów i rozwiązanie określonych problemów związanych z glebą. Żywe laboratoria składają się z kilku obiektów (np. gospodarstwa rolne, tereny leśne, parki miejskie) na szczeblu regionalnym lub lokalnym.

Z kolei glebowe latarnie morskie są to wg definicji “miejsca szkoleń, przekazu informacji i demonstracji rozwiązań, których działania są wzorcem w zakresie skuteczności poprawy stanu gleby”. Jak tłumaczył prof. Rafał Wawer, są to miejsca, które prezentują na większą skalę praktyki, których efektywność została potwierdzona, ich efekty można policzyć i zmierzyć i tak jak latarnie morskie będą "oświetlać wiedzą i informacjami daną okolicę tematyczną".

W poniższym filmie (język ang.) zaprezentowana jest działalność jednego z żywych laboratoriów, ukierunkowanego na agroekologię, zlokalizowanego na Węgrzech:

Nabory wniosków dotyczących żywych laboratoriów w 2023

Jak wspomniano wcześniej, Misja Glebowa jest częścią programu Horyzont Europa. Konkurs 2023 obejmuje 9 tematów Misji Glebowej i opiewa łącznie na 126 mln €. Nabory wniosków trwają do 20 września 2023 r.

Dwa nabory dotyczą żywych laboratoriów. Pierwszy z nich, "Współtworzenie rozwiązań dla zdrowia gleby w Żywych Laboratoriach", ma skupiać się na realizacji 7 z 8 celów Misji Glebowej, z wyjątkiem celu 2 - ochrona i zwiększanie zasobów węgla organicznego w glebie. Budżet naboru ma wynosić 36 mln €.

Drugi nabór, czyli "Rolnictwo węglowe w Żywych Laboratoriach", skupia się wyłącznie finansowaniu innowacji, dążących do realizacji celu 2 - ochrona i zwiększanie zasobów węgla organicznego w glebie. Jego budżet to 12 mln €.

Czytaj więcej

Czy rolnictwo węglowe jest nam potrzebne?

Jednostkom zainteresowanym podjęciem działań w ramach naborów i Misji Glebowej, IUNG-PIB i Projekt NATI00NS zalecają poszukiwanie partnerów i budowanie konsorcjów, m.in. poprzez podpisanie Manifestu Misji Gleba (Soil Manifesto) czy tzw. matchmaking w ramach projektu Nati00ns. Zainteresowanym rolnikom poleca się kontakt z lokalnymi Ośrodkami Doradztwa Rolniczego w celu opracowania wspólnej inicjatywy.