Czy należy się bać kary umownej?

Instytucja kary umownej jest narzędziem służącym do zabezpieczenia sytuacji niewykonania lub nienależytego wykonania postanowień umownych, stanowiąc formę odszkodowania umownego. Wprowadzenie do umowy klauzuli kary umownej pełni zatem przede wszystkim rolę zabezpieczenia trwałości umowy, jej wykonania oraz jednocześnie funkcję odszkodowawczą.

W umowie można zastrzec, że naprawienie szkody spowodowanej niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem umowy nastąpi poprzez zapłatę określonej sumy pieniężnej - taki zapis oznacza właśnie wprowadzenie klauzuli kary umownej. Warto wskazać, że zastrzeżenie w umowie kary umownej jest uzależnione wyłącznie od woli stron umowy, a co za tym idzie, nie musi obowiązkowo znaleźć się w treści umowy.

Należy pamiętać, że postanowienia dotyczące kary umownej odnosić się mogą jedynie do zobowiązań niepieniężnych,1 czyli do takich, które nie są wyrażone w pieniądzu. Nie można np. zastrzegać kar umownych na wypadek opóźnienia w zapłacie, gdyż jest to zobowiązanie pieniężne i w takim przypadku przysługują nam inne instrumenty prawne, tj. odsetki za opóźnienie.

Zgodnie z art. 484 § 1 k.c. kara umowna należy się wierzycielowi "bez względu na wysokość poniesionej szkody". Taki zapis ustawy może być rozumiany dwojako, tj. kara umowna jest zależna od powstania szkody, niezależnie od jej wysokości, bądź kara umowna jest w ogóle niezależna od powstania szkody. W tym miejscu należy wskazać, że zgodnie z Uchwałą Składu Siedmiu Sędziów Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 6 listopada 2003 r., III CZP 61/03 właściwszą wydaje się ta druga interpretacja, gdyż w orzeczeniu tym wskazano: "Zastrzeżenie kary umownej na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania nie zwalnia dłużnika z obowiązku jej zapłaty w razie wykazania, że wierzyciel nie poniósł szkody". 2

Warto podkreślić, że żądanie odszkodowania przewyższającego wysokość zastrzeżonej kary nie jest dopuszczalne, chyba że strony w umowie inaczej postanowiły.

Stąd też jeżeli dojdzie do sytuacji, że po stronie wierzyciela powstanie wyższa szkoda niż wysokość ustalonej kary umownej, a strony nie wprowadziły do umowy dodatkowego zapisu, iż obok kary umownej można domagać się odszkodowania, to w razie powstania szkody przewyższającej wartość zastrzeżonej kary umownej nie będzie można uzupełniająco domagać się odszkodowania. Przykładowo strony uzgodniły w umowie, iż w przypadku braku dostawy w terminie zakontraktowanych produktów rolnych rolnik zapłaci karę umowną w wysokości 2000 zł. Jeżeli brak jest dodatkowego postanowienia umownego, to druga strona umowy nie może dochodzić odszkodowania w razie, gdyby poniosła szkodę w wysokości 10 000 zł. Stąd też wierzyciel w takim przypadku może domagać się od rolnika maksymalnie zapłaty kwoty 2000 zł.

W praktyce może zdarzyć się tak, że rolnik podpisze niekorzystną dla siebie umowę, w której została przewidziana wysoka kara umowna. Przykładowo ustalono wysokość kary umownej na 30-50 proc. wynagrodzenia całkowitego rolnika z danej umowy za niespełnienie norm jakościowych co najmniej 10 proc. dostarczonego produktu, przy czym jakość tego produktu została obniżona w sposób niezależny od woli rolnika i stanowi jedynie 1/10 całości zrealizowanej dostawy. Podobnie jeśli dane świadczenie zostało spełnione w terminie w blisko 90 proc., to nieuzasadnione jest żądanie zapłaty całej kary za przekroczenie ustalonego terminu o dwa dni.

Powstaje zatem pytanie, czy w każdej sytuacji, kiedy zostaną spełnione przesłanki określone w umowie do zapłaty kary umownej, rolnik zmuszony będzie do jej zapłaty w ustalonej wysokości. Na szczęście, istnieje możliwość domagania się zmniejszania zastrzeżonych kar umownych, czyli tzw. miarkowania kary umownej przez sąd. Na przestrzeni lat orzecznictwo sądowe wypracowało wiele przesłanek umożliwiających redukcję ustalonej w umowie kary umownej. Trzeba jednak mieć świadomość, iż zazwyczaj są to sytuacje wyjątkowe.

W orzecznictwie sądowym wskazuje się jako miernik oceny wysokości kary umownej np. stosunek między wysokością kary umownej a wartością zobowiązania, które dłużnik wykonał z opóźnieniem. Tak też wskazał Sąd Najwyższy w orzeczeniu z dnia 16 lipca 1997 r., II CKN 271/97, LEX nr 1170565, gdzie podkreślono, że: "Za rażąco wygórowaną można uznać dochodzoną karę umowną, jeżeli równa się ona bądź jest zbliżona do wysokości wykonanego z opóźnieniem zobowiązania, w związku z którym ją zastrzeżono".

W dalszej kolejności w orzecznictwie sądowym odnaleźć można pogląd, zgodnie z którym za miarkowaniem wysokości kary umownej może przemawiać również fakt wykonania przez dłużnika zobowiązania w znacznej części, tj. jeżeli rolnik wykonał swoje zobowiązanie z umowy niemalże w całości, a kara umowna jest w takim przypadku rażąco wygórowana, gdyż odnosi się do wartości całej umowy, w tym też tej części, która została należycie zrealizowana przez rolnika.

Podobnie w orzecznictwie sądowym wskazuje się również, iż istnieje możliwość miarkowania kary umownej wtedy, gdy brak jest szkody lub jest ona nieznaczna w stosunku do wartości całej umowy. W wyroku Sądu Najwyższego z dnia 17 czerwca 2016 r., IV CSK 674/15, LEX nr 2093753, wskazano: "Oceniając wysokość kary umownej, w związku z podniesieniem zarzutu jej miarkowania, należy brać pod uwagę istnienie szkody oraz jej rozmiar. Względy aksjologiczne przemawiają bowiem za tym, że zastrzeżenie kary nie powinno prowadzić do nieuzasadnionego wzbogacenia wierzyciela".

Należy również wskazać na poglądy, zgodnie z którymi jedno z kryteriów zmniejszenia kary umownej stanowić może stosunek zastrzeżonej kary umownej do odszkodowania, które należałoby się wierzycielowi na zasadach ogólnych. Co oznacza, iż sąd, rozstrzygając o zmniejszeniu kary umownej, będzie brał pod uwagę, jaka byłaby wysokość odszkodowania, gdyby nie zastrzeżono kary umownej, czyli będą brane pod uwagę ogólnie zasady dotyczące ustalania wysokości odszkodowania (sąd będzie brał pod uwagę np. przyczyny opóźnienia po stronie rolnika, stopień przyczynienia się wierzyciela, stopień winy dłużnika).

Z powyższego wynika zatem, iż jest wiele kryteriów, jakie są brane pod uwagę przy miarkowaniu kary umownej, jednakże każdorazowo ich ocena i zastosowanie pozostają w gestii uznania sędziowskiego. W każdej takiej sprawie, jeżeli rolnik nie zgodzi się z żądaniem zapłaty zastrzeżonej kary umownej i sprawa znajdzie swój finał w sądzie, to sąd ma możliwość jej redukcji, jeśli w danym stanie faktycznym uzna, że kara umowna w ustalonej w umowie wysokości jest nieadekwatna. Przepisy prawa nie określają szczegółowych przesłanek miarkowania kary umownej, jednakże dorobek orzeczniczy w tym zakresie jest bardzo bogaty. Generalnie należy wskazać, iż kara umowna powinna zostać zmniejszona stosownie do okoliczności, a zadaniem rolnika jest pokazać sądowi argumenty przemawiające za interpretacją stanu faktycznego, który pozwalać będzie na takie działanie.

Artykuł ukazał się w lutowym numerze (2/2017) miesięcznika "Farmer"