Od kiedy jednak poziom produkcji zaczął przekraczać spożycie własne, jak również w wyniku ogólnego postępu, rozwoju miast i przemysłu, rolnicy uzyskali możliwość sprzedaży towarów stanowiących nadwyżkę żywności. Powodowało to wyjście rolników "poza" gospodarstwo i rozszerzanie się ich kontaktów z otoczeniem.

Prowadzenie działalności rolniczej w warunkach gospodarki rynkowej stawia przed producentem rolnym wysokie wymagania. Rolnicy muszą sprostać konkurencji krajowej, a także zachodnioeuropejskiej. Sytuacja taka wymaga dobrej organizacji działalności przedsiębiorstwa, aby znalazło ono swoje miejsce w zmieniającym się otoczeniu. Pozycja rolników na rynku, zwłaszcza z gospodarstw indywidualnych, jest szczególna. Długi okres produkcji oraz sezonowość wytwarzania i nietrwałość produktów rolniczych stwarza duże ryzyko w produkcji, a jednocześnie powstaje sytuacja uzależniająca producentów w dużym stopniu od warunków zewnętrznych (np. od odbiorców). Obecnie coraz częściej szans i zagrożeń działalności gospodarstw rolniczych upatrujemy w otoczeniu gospodarstwa. Sytuacja w otoczeniu może zarówno utrudniać, jak i sprzyjać rozwojowi gospodarstw.

Korzystną sytuację może stwarzać bliskość rynków zbytu i zaopatrzenia, pozytywne trendy w polityce rolnej, istnienie pomocnych instytucji, itp. Zagrożeniami zaś mogą być: niestabilna polityka rolna, import produktów rolnych, ograniczony popyt, brak współpracy z zakładami przetwórstwa rolnego, itp. Współczesne otoczenie może "zmuszać" gospodarstwo rolnicze do określonych zachowań. Jak podkreśla Tomczak [2005]: "obecnie doświadczenia produkcyjne i organizacyjne wskazują, iż główne czynniki dynamizujące gospodarkę chłopską i przełamujące objawy inercji produkcyjnej pochodzą z zewnątrz".

Otwartość gospodarstw rolniczych na rynek w literaturze przedmiotu najczęściej określa się biorąc pod uwagę wartość produkcji towarowej lub towarowość produkcji.

Jednak zakres tych związków coraz bardziej rozszerza się.

W wąskim rozumieniu dotyczą one sprzedaży wytworzonych w gospodarstwie produktów oraz zakupów środków do produkcji pochodzących z zewnątrz czy korzystanie z najemnej siły roboczej. W ujęciu szerszym otoczenie obejmuje również wszelkie instytucje finansowe, edukacyjne, usługowe oraz całą techniczną i społeczną infrastrukturę wsi, które wywierają coraz większy wpływ na funkcjonowanie gospodarstw.

Oprócz jednostek wytwarzających produkcję na sprzedaż, w rolnictwie funkcjonują także gospodarstwa wytwarzające produkty z przeznaczeniem na samozaopatrzenie.

Jest to sytuacja występująca nie tylko w Polsce.

Jak wskazują badania [Pilvere 2008], np. na Łotwie gospodarstw nieprodukujących na rynek jest ok. 61 proc. Istnieją również jednostki, które mogą mieć wygaszoną produkcję, a są przetrzymywane w celach spekulacyjnych (np. w oczekiwaniu na wzrost wartości ziemi) lub gospodarstwa znajdujące się w tzw. gotowości produkcyjnej, po to by skorzystać z dopłat bezpośrednich [Józwiak, Kagan 2008]. Gospodarstwo może nie wytwarzać produkcji przeznaczonej na sprzedaż (prowadzi działalność nierynkową) lub wytwarzać ją w znikomym zakresie, a mimo to funkcjonuje jako gospodarstwo socjalne, wytwarzające dobra i usługi na potrzeby własne [Chmielewska 2002]. Takie gospodarstwo może również utrzymywać kontakty z otoczeniem, jednak w innej formie. Powiązania z otoczeniem mogą więc być znacznie zróżnicowane w zależności od wielu czynników.

Elementy otoczenia gospodarstw rolniczych

W przeprowadzonych w latach 2004-2009 badaniach w 225 gospodarstwach z regionu Mazowsze i Podlasie podjęto próbę ustalenia nowej koncepcji pomiaru związków gospodarstw rolniczych z otoczeniem.

W ocenie znaczenia dla gospodarstw rolniczych konieczne jest uwzględnienie jego specyficznych cech. Główne elementy tworzące otoczenie dla większości gospodarstw zaprezentowano na rysunku 1.

Uwzględniając te elementy wybrano czynniki kształtujące powiązania gospodarstw na tzw. "wejściu" i na "wyjściu". Wyboru zmiennych najlepiej charakteryzujących powiązania gospodarstw z otoczeniem, dokonano z wykorzystaniem metody ocen eksperckich. Przyjęto, iż w obecnych warunkach funkcjonowania gospodarstw rolniczych z zewnątrz mogą je "zasilać" m.in. zakupy środków obrotowych i usług produkcyjnych oraz korzystanie z najemnej siły roboczej. Uwzględniono także sytuację, kiedy rolnik korzystał z usług stałych dostawców przy zakupie materiałów do produkcji z obcych środków finansowych (np. kredytów, leasingu) oraz takie elementy, jak: udział w szkoleniach, korzystanie z doradztwa rolniczego, dzierżawę ziemi, współpracę z nauką, wykorzystywanie komputera w działalności produkcyjnej.

Do "pozostałych" zmiennych po stronie "wyjścia" zaliczono m.in. działalność w organizacjach, grupach producenckich, działania w zakresie ochrony środowiska. Wybrane zmienne przedstawiono na rysunku 2. Pozwoliły one ustalić wskaźnik powiązań gospodarstw rolniczych z otoczeniem, umożliwiając dokonanie oceny związków gospodarstw z otoczeniem na wielu płaszczyznach2.

Z jednej strony same świadczyły o stopniu i sile kontaktów z otoczeniem, z drugiej pozwoliły w pewnym zakresie wskazać przyczyny takich zjawisk, ale także umożliwiły ocenę organizacji i sytuacji produkcyjno-ekonomicznej gospodarstw w zależności od zróżnicowania ich powiązań z otoczeniem.

Uwarunkowania powiązań gospodarstw rolniczych z otoczeniem

Wśród uwarunkowań wpływających na kontakty gospodarstw z otoczeniem można wymienić czynniki zewnętrzne (m.in. instytucje, zróżnicowanie regionalne) oraz wewnętrzne. W gospodarstwach, jak wykazano w badaniach, największe znaczenie miał: typ rolniczy, wykształcenie i wiek kierowników gospodarstw, powierzchnia użytków rolnych, wielkość ekonomiczna oraz intensywność organizacji produkcji. W przypadku typu rolniczego wystąpiły wyraźne zależności zmiany wielkości wskaźnika w zależności od typu gospodarstwa (rys. 3).

Najwyższym wskaźnikiem powiązań z otoczeniem charakteryzowały się gospodarstwa nastawione na produkcję mleka, najniższym - o zróżnicowanej produkcji (mieszane). Może to wskazywać na znaczenie specjalizacji w kształtowaniu powiązań gospodarstw rolniczych z otoczeniem.

Wielkość ekonomiczną jaką charakteryzowały się badane gospodarstwa zaprezentowano w tabeli 1. Analizowane gospodarstwa należały do grup z zakresu 4-40 ESU. Z zaprezentowanych danych wynika, iż powiązania z otoczeniem zależały od wielkości ekonomicznej gospodarstwa. W każdym roku badań wyższą wielkość ESU uzyskiwały gospodarstwa o wyższym wskaźniku powiązań. Zależności te były zbliżone do zaobserwowanych w przypadku powierzchni UR. W badanym okresie zaobserwowano także wzrost wielkości ekonomicznej gospodarstw. Największe zmiany, co może być zaskakujące, wystąpiły w grupie o najsłabszych związkach z otoczeniem.

W badaniach analizowano także zależność intensywności organizacji produkcji od powiązań gospodarstw z otoczeniem (rys. 4).

Uzyskane wyniki pozwoliły stwierdzić, iż zarówno w przypadku intensywności organizacji produkcji roślinnej, jak i zwierzęcej rosła ona tylko do pewnego poziomu wskaźnika powiązań. Gospodarstwa o najwyższych kontaktach z otoczeniem charakteryzowały się niższą intensywnością organizacji produkcji (podobną jak gospodarstwa o najniższym wskaźniku powiązań). Przyczyny tego mogą być zróżnicowane, gdyż o ile w gospodarstwach o najsłabszych kontaktach mogło to wynikać z większego zatrudnienia poza gospodarstwem, co było powodem ograniczania pracochłonności, o tyle w grupie o najwyższym wskaźniku - zasoby siły roboczej były niższe w przeliczeniu na gospodarstwo (na 1 ha).

Z tego względu wybierano działalności mniej pracochłonne.

Podsumowując należy stwierdzić, iż rośnie znaczenie otoczenia w funkcjonowaniu gospodarstw rolniczych. Występują pozytywne zależności między pewnymi cechami gospodarstw a siłą powiązań z otoczeniem. Do tych cech można zaliczyć m.in.: typ rolniczy gospodarstwa, jego wielkość ekonomiczną, powierzchnię użytków rolnych czy wykształcenie kierownika.

Literatura

Chmielewska B. 2002: Samozaopatrzenie w rolnictwie. IERiGŻ, Studia i Monografie nr 110, Warszawa.

Gołębiewska B. 2010: Organizacyjno-ekonomiczne skutki zróżnicowania powiązań gospodarstw rolniczych z otoczeniem. Wyd. SGGW, Warszawa.

Józwiak W., Kagan A. 2008: Gospodarstwa towarowe a gospodarstwa wielkotowarowe. Roczniki Nauk Rolniczych, seria G, t. 95, z. 1, Warszawa.

Pilvere I. 2008: The profile of agriculture and its largest enterprises in Latvia. W: Economic Science for Rural Development. Primary and Secondary Production. Consumption, 16, Jelgava.

Powszechny Spis Rolny. 1996, 2002: GUS, Warszawa.

Tomczak F. 2005: Gospodarka rodzinna w rolnictwie, uwarunkowania i mechanizmy rozwoju. Problemy Rozwoju Wsi i Rolnictwa, IRWiR PAN, Warszawa.