Konstrukcja przepisów o przedawnieniu jest bardzo pożądana, gdyż zapewnia spójność stanu faktycznego i prawnego. Dla przykładu: jeżeli pan Antoni wyrządził szkodę panu Janowi w gospodarstwie rolnym, np. jego bydło stratowało uprawy sąsiada, to nie może być tak, że pan Jan przez kolejne 30 lat od zdarzenia będzie chciał uzyskać odszkodowanie za poniesione straty. W tej sytuacji długotrwała bezczynność poszkodowanego sąsiada i brak zainteresowania uzyskaniem odszkodowania powodować będzie podniesienie przez pana Antoniego zarzutu przedawnienia i uchylenie się przez niego od zaspokojenia należności.

Terminy przedawnienia

Nowelizacja kodeksu cywilnego z 2018 r. spowodowała skrócenie najdłuższego ogólnego dziesięcioletniego terminu przedawnienia do sześciu lat oraz wprowadziła odrębne reguły dotyczące przedawnienia roszczeń przysługujących przeciwko konsumentom, na mocy których upływ terminu przedawnienia roszczeń przysługujących przedsiębiorcom wobec konsumentów powoduje z mocy prawa skutek w postaci niemożliwości skutecznego zaspokojenia roszczenia. Z kolei dla roszczeń o świadczenia okresowe oraz roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej termin przedawnienia nadal wynosi trzy lata. Z upływem sześciu lat przedawniają się też roszczenia stwierdzone prawomocnym orzeczeniem sądu, ugodą sądową oraz ugodą zawartą przed mediatorem i zatwierdzoną przez sąd. Przepisy te obowiązują od 9 lipca 2018 r.

W stosunku do poprzednio obowiązujących przepisów zmienił się również sposób liczenia terminu przedawnienia, gdyż z chwilą wejścia zmian w życie bieg terminu przedawnienia kończy się z upływem ostatniego dnia roku kalendarzowego, chyba że termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata. Powyższe oznacza, że koniec terminu przedawnienia, który zaczął biec np. 15 czerwca 2020 r. i wynosi 6 lat, zakończy się nie w czerwcu 2026 r., ale w ostatnim dniu roku, czyli 31 grudnia 2026 r.

Pomimo skrócenia do sześciu lat ogólnego terminu przedawnienia roszczeń ustawodawca zdecydował się pozostawić dłuższe – dziesięcio- i dwudziestoletnie terminy przedawnienia w przypadku roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym oraz o naprawienie szkody wyrządzonej przez produkt niebezpieczny. Należy wskazać, że zgodnie z art. 4421 k.c. roszczenie o naprawienie szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym ulega przedawnieniu z upływem trzech lat od dnia, w którym poszkodowany dowiedział się albo przy zachowaniu należytej staranności mógł się dowiedzieć o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia. Jednakże termin ten nie może być dłuższy niż dziesięć lat od dnia, w którym nastąpiło zdarzenie wywołujące szkodę. Jeżeli szkoda wynikła ze zbrodni lub występku, roszczenie o naprawienie szkody ulega przedawnieniu z upływem lat dwudziestu od dnia popełnienia przestępstwa bez względu na to, kiedy poszkodowany dowiedział się o szkodzie i o osobie obowiązanej do jej naprawienia.

Wszystkie okresy przedawnienia łączy zasada, że nie ulegają skróceniu ani wydłużeniu. Stąd też nie można uzgodnić np. w umowie innego niż obowiązujący w przepisach termin przedawnienia roszczeń, gdyż taki zapis umowny będzie nieważny. Trzeba też pamiętać, że jeśli dług został stwierdzony prawomocnym wyrokiem czy też nakazem zapłaty, to wtedy przedawnia się z upływem lat sześciu (a nie dziesięciu) od daty uprawomocnienia się wyroku – i dzieje się to niezależnie od rodzaju roszczenia.

Zarzut przedawnienia

Należy zauważyć, że mimo upływu terminu przedawnienia dług nadal istnieje, ale ten przeciwko komu mamy roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia na podstawie tzw. zarzutu przedawnienia. Przedawnione roszczenie nie wygasa, a jedynie przekształca się w zobowiązanie naturalne, co oznacza, że może być dochodzone przed sądem, ale w przypadku, gdy dłużnik podniesie przed sądem zarzut przedawnienia, powództwo zostanie oddalone.

Gdy jednak dłużnik ureguluje zobowiązanie przedawnione, nie może domagać się zwrotu dokonanej zapłaty, twierdząc, że roszczenie jest przedawnione, gdyż zapłacił istniejące zobowiązanie.

Przed nowelizacją kodeksu cywilnego z 2018 r. obowiązywała zasada, że sąd nie brał pod uwagę zarzutu przedawnienia z urzędu. Dlatego też jeżeli dłużnik nie podniósł w sprawie zarzutu przedawnienia, a roszczenie okazało się uzasadnione, to mimo że termin do realizacji roszczenia upłynął, sąd mógł wydać wyrok, w którym nakazał dłużnikowi spełnienie określonego świadczenia.

Ta bezwzględna zasada została zaś zmieniona przez nowy przepis art. 117 § 22 k.c., zgodnie z którym po upływie terminu przedawnienia nie można domagać się zaspokojenia roszczenia przysługującego przeciwko konsumentowi. To oznacza, że sąd ma obowiązek wziąć pod uwagę z urzędu przedawnienie roszczenia przeciwko konsumentowi, bez konieczności podnoszenia przez konsumenta zarzutu przedawnienia. Innymi słowy – to sąd ma obowiązek badania, czy nie doszło do przedawnienia, a nie konsument, jak to było dotychczas. Ta zasada obowiązuje jednak jedynie w przypadku konsumentów, ponieważ w sytuacjach innych roszczeń zachowana została dotychczasowa zasada, zgodnie z którą warunkiem uwzględnienia przedawnienia roszczenia jest podniesienie zarzutu przedawnienia przez dłużnika w trakcie postępowania sądowego. Jeśli dłużnik pozostanie bierny i nie zareaguje odpowiednio na wniesiony pozew, dopuszczając przy tym do uprawomocnienia się wyroku, to mimo przedawnienia długu zostanie on zasądzony na rzecz wierzyciela i może być przez niego skutecznie egzekwowany.

Przepisy przejściowe

W związku z tym, że do kodeksu cywilnego wprowadzono istotne zmiany wpływające na możliwość dochodzenia roszczeń, opracowano reguły tzw. intertemporalne, które określają, czy do aktualnie trwających stosunków znajdą zastosowanie nowe, czy stare regulacje.

Zgodnie z zasadniczą regułą do roszczeń powstałych przed dniem wejścia w życie nowelizacji i w tym dniu jeszcze nieprzedawnionych stosuje się od dnia wejścia w życie nowelizacji, tj. od 9.07.2018 r., przepisy kodeksu cywilnego w nowym brzmieniu. Do roszczeń, które w chwili wejścia w życie nowelizacji już były przedawnione, stosuje się przepisy dotychczasowe – czyli termin przedawnienia wierzytelności, które powstały przed wejściem w życie nowelizacji, a które nie przedawniły się przed tym dniem, oraz nowych wierzytelności, powstałych po wejściu w życie nowelizacji, został skrócony z dziesięciu do sześciu lat.

Jeżeli zgodnie z nowelizacją termin przedawnienia jest krótszy niż według przepisów dotychczasowych, bieg terminu przedawnienia rozpoczyna się z dniem wejścia w życie nowelizacji. To oznacza, że termin ten naliczany jest od początku, a rozpoczęcie biegu terminu przedawnienia, które nastąpiło przed wejściem w życie nowelizacji, oraz upływ czasu do tego dnia nie ma znaczenia prawnego3.

Zmiany w terminach przedawnienia mają szczególne znaczenie z punktu widzenia rolnika, któremu przysługują należności od dłużników, a których termin na dochodzenie został co do zasady skrócony.         

 

1 N. Rycko [w:] Kodeks cywilny. Komentarz. Tom I. Część ogólna, cz. 2 (art. 56–125), red. J. Gudowski, Warszawa 2021, art. 118

2 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tj. Dz. U. z 2020 r. poz. 1740 z późn. zm.)

3 E. Habryn-Chojnacka, Zmiany w terminach przedawnienia w praktyce, LEX/el. 2018.