Na gruncie prawa cywilnego podstawowymi przepisami, które mają znaczenie dla roszczeń odszkodowawczych, są przepisy regulujące problematykę związku przyczynowego, składników poniesionej szkody oraz sposobu naprawienia szkody. Poniżej przedstawiamy przepisy z kodeksu cywilnego, których znajomość jest nieodzowna, by wiedzieć, czy w danej sprawie można domagać się odszkodowania i w jakiej wysokości:

„Art.  361. [Związek przyczynowy; Zakres obowiązku odszkodowawczego]

§ 1. Zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła.

§ 2. W powyższych granicach, w braku odmiennego przepisu ustawy lub postanowienia umowy, naprawienie szkody obejmuje straty, które poszkodowany poniósł, oraz korzyści, które mógłby osiągnąć, gdyby mu szkody nie wyrządzono.

Art.  362. [Przyczynienie się poszkodowanego]

Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron.

Art. 363. [Sposób naprawienia szkody]1

§ 1. Naprawienie szkody powinno nastąpić, według wyboru poszkodowanego bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego, bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej. Jednakże gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe albo gdyby pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do świadczenia w pieniądzu.

§ 2. Jeżeli naprawienie szkody ma nastąpić w pieniądzu, wysokość odszkodowania powinna być ustalona według cen z daty ustalenia odszkodowania, chyba że szczególne okoliczności wymagają przyjęcia za podstawę cen istniejących w innej chwili”.

Łączne spełnienie przesłanek odszkodowawczych powoduje, że dłużnik jest zobowiązany do świadczenia odszkodowawczego względem wierzyciela. Do przesłanek tych należy:

  • zdarzenie, z którym przepisy łączą odpowiedzialność danej osoby,
  • wystąpienie szkody,
  • adekwatny związek przyczynowy między danym zdarzeniem a szkodą.

Czym jest szkoda?

Szkoda nie jest pojęciem zdefiniowanym w prawie cywilnym, ale uznaje się, że szkoda to uszczerbek, jakiego ktoś doznał w sferze swego majątku albo osobowości na skutek pewnych zdarzeń. Szkoda może mieć charakter majątkowy i niemajątkowy – w zależności od tego, w jakiej sferze występują skutki zdarzenia. Jeżeli skutek szkody odnosi się do majątku, to szkoda jest majątkowa, a jeżeli osoby poszkodowanego, to jest to szkoda niemajątkowa. W ramach szkody majątkowej wyróżnia się damnum emergens, czyli szkodę w postaci rzeczywistych strat, oraz lucrum cessans, która przejawia się w utraconych korzyściach.3

Zdarzenie, z którego szkoda wynika, jest określone jako działanie lub zaniechanie, co oznacza, że mianem działania lub zaniechania, źródłem szkody może być zachowanie człowieka, ale też zachowanie zwierzęcia (np. w przypadku wyrządzenia szkód w uprawach).

Związek przyczynowy

Związek przyczynowy w sprawie odszkodowawczej sprowadza się do wykazania, że między danym zdarzeniem a szkodą istnieje związek przyczynowy. Nie chodzi tu o powiązanie przyczynowe między danym zdarzeniem a powstaniem szkody, ale o tzw. związek adekwatny – by szkoda była normalnym skutkiem danego zachowania.

Przykład z orzecznictwa: „W związku przyczynowym w rozumieniu art. 361 § 1 k.c. z wypadkiem komunikacyjnym, któremu uległ właściciel gospodarstwa rolnego, a wskutek którego nie może on osobiście uprawiać ziemi i prowadzić hodowli, pozostaje szkoda tego właściciela równa wartości (cenie) pracy, którą właściciel świadczyłby w swoim gospodarstwie rolnym, gdyby nie uległ wypadkowi, pomniejszona o dochody, które może on uzyskiwać po wypadku; fakt sprzedaży gospodarstwa rolnego pozostaje poza zakresem związku przyczynowego (uchwała SN z dnia 1978.04.06 III CZP 19/78 OSNC 1978/12/219)”. Z kolei w innym wyroku sąd tak ujął związek przyczynowy: „W świetle art. 36 § 1 k.c. nie jest wymagane istnienie bezpośredniego związku przyczynowego pomiędzy zachowaniem pozwanego a szkodą powstałą u powoda jako „przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej”. Przez normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła, należy też rozumieć takie następstwa, które mają charakter pośredni. Do zaistnienia adekwatnego związku przyczynowego wystarczające jest ustalenie ciągu zdarzeń, w którym jedno z nich jest koniecznym warunkiem (przyczyną) wystąpienia następnego. Konieczne jest, by powiązania pomiędzy poszczególnymi wydarzeniami były normalne, tzn. typowe, oczekiwane w zwykłej kolejności rzeczy, a nie będące rezultatem jakiegoś zupełnie wyjątkowego zbiegu okoliczności” (wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2005.09.22 I ACa 197/05 OSA 2006/5/16).

Należy zatem wskazać, że jeżeli w danej sprawie skutek nastąpiłby również mimo braku zdarzenia wskazanego jako jego przyczyna, to nie można uznać istnienia związku przyczynowego między tymi zdarzeniami i w ogóle nie powstaje odpowiedzialność odszkodowawcza. Ciężar dowodu istnienia związku przyczynowego między szkodą a zdarzeniem spoczywa zgodnie z ogólną zasadą (art. 6 k.c.) na poszkodowanym.

Co obejmuje odszkodowanie?

Ustalenia istnienia i wielkości szkody dokonuje się w ten sposób, że za szkodę uznaje się różnicę między tym, co jest po wystąpieniu zdarzenia, a stanem hipotetycznym, jaki istniałby, gdyby do zdarzenia nie doszło. Wysokość szkody uwzględnia nie tylko bezpośrednie skutki, ale i dalsze konsekwencje, które wynikły ze zdarzenia. Z kolei ustalenie szkody w postaci lucrum cessans wymaga wykazania wysokiego stopnia prawdopodobieństwa utraty korzyści, chociaż nie jest konieczne udowodnienie pewności jej wystąpienia.4 Przykładowo odpowiedzialność odszkodowawcza za szkody łowieckie obejmować będzie wszelką stratę rzeczywistą, jaką dana osoba poniosła, np. w związku ze zniszczeniem plonów ziemniaków oraz tzw. lucrum cessans – która to szkoda obejmuje korzyści, których rolnik mógłby się spodziewać, gdyby nie doszło do powstania. Jest to wyraz obowiązywania w polskim systemie prawnym zasady pełnego odszkodowania.

Należy jednak wiedzieć, że w świetle zasad prawa cywilnego odszkodowanie (lub też zadośćuczynienie) jest ze swej natury świadczeniem wyrównawczym, kompensacyjnym i nie powoduje „wzbogacenia” czy „przysporzenia majątkowego” po stronie poszkodowanego.

Sposób naprawienia szkody

Zazwyczaj najbardziej korzystnym dla poszkodowanego sposobem naprawienia szkody jest odszkodowanie pieniężne. Jednak przepisy są tak sformułowane, że to od wyboru poszkodowanego zależy, czy domaga się on przywrócenia stanu poprzedniego (restytucji naturalnej), czy odszkodowania pieniężnego. Co ważne, odszkodowanie pieniężne szacuje się według cen z daty ustalenia odszkodowania, tj. jego przyznania np. przez ubezpieczyciela, lub z daty wyrokowania przez sąd. Wyjątkiem są szczególne okoliczności, które przemawiają za przyjęciem cen aktualnych w innej chwili, oraz sytuacja, gdy poszkodowany sam naprawił uszkodzone dobro.