Możliwość zwiększenia plonów roślin strąc¬zkowych i uzyskanie lepszych efektów produkcyjnych ma ścisły związek z hodowlą i wprowadzaniem do uprawy nowych wartościowych odmian. W ciągu ostatniego dziesięciolecia nastąpił znaczny postęp w hodowli tych roślin. W 2005 r., w porównaniu z rokiem 1986, liczba zarejestrowanych odmian w grupie roślin strączkowych wzrosła o połowę.

Daleko od praktyki
Wzrost liczby odmian nie był jednakowy w wypadku wszystkich gatunków. Najwięcej przybyło odmian grochu: w 1986 r. było ich 21, w 2005 r. - 43 i bobiku: w 1986 r. - 5, w 2004 r. - 19. Do badań i uprawy weszły nowe samokończące odmiany bobiku, łubinu żółtego i wąskolistnego. W 1996 r. została zarejestrowana również jedna odmiana samokończącej wyki siewnej. Formy te zdecydowanie różnią się budową morfologiczną i wartością użytkową od odmian tradycyjnych. W latach dziewięćdziesiątych wpisano do rejestru dwie odmiany zagraniczne (groch - Grapis, bobik - Caspar) oraz jedną odmianę łubinu żółtego z udziałem hodowli zagranicznej. Obecnie w hodowli roślin strączkowych kontynuowane są prace nad zwiększeniem plenności (głównie przy użytkowaniu na nasiona) oraz nad poprawieniem stabilności plonowania, ich zdrowotności i odporności na wyleganie. Intensywnie prowadzone są prace hodowlane nad samokończącymi odmianami bobiku, łubinu wąskolistnego, a od 1994 roku również wyki siewnej. W roku 2002 wpisano do rejestru pierwszą polską białokwitnącą odmianę bobiku o bardzo niskiej zawartości tanin.

Szczególną uwagę hodowcy zwracają na poprawę plenności i zdrowotności tych odmian, przy zachowaniu uzyskanej już wczesności dojrzewania. Wymagana jest jednak radykalna poprawa efektów pracy nasiennictwa. Powierzchnia uprawy plantacji kwalifikacyjnych zmniejszyła się drastycznie: ze 106 tys. ha w roku 1989 do nieco ponad 4 tys. ha w roku 2004. Nie ma żadnych relacji między liczbą rejestrowanych w każdym roku odmian i poszerzaniem ich asortymentu a wielkością powierzchni plantacji nasiennych. W praktyce największą powierzchnię zajmują odmiany skreślone z rejestru, a uzyskiwane plony są nawet o połowę niższe niż uzyskiwane w doświadczeniach.

Groch siewny
Odmiany grochu siewnego są zróżnicowane pod względem wymagań siedliskowych oraz kierunku użytkowania (ogólnoużytkowe i pastewne). W ciągu ostatnich 20 lat zwiększyła się znacznie zarówno liczba odmian zgłaszanych do badań, jak i wpisanych do rejestru (1986 r. - 21, 2005 r. - 43). Wpisane były tylko dwie odmiany zagraniczne: jedna grochu pastewnego – Grapis, a druga ogólnoużytkowego -Profi. Prace hodowlane w grupie odmian ogólnoużytkowych prowadzone są bardzo intensywnie, o czym świadczy liczba rodów zgłoszonych do badań COBORU oraz to, iż wszystkie odmiany zostały wpisane do rejestru w latach dziewięćdziesiatych. Trzeba równie odnotować fakt, iż są to rody pochodzące z polskiej hodowli twórczej. Nowe odmiany, w porównaniu z wcześniej zarejestrowanymi, poprawiły poziom plonu nasion od 5 do 10 proc..

Najlepszą grupą pod względem plonowania są odmiany z ostatnich kilku lat: Ramrod (dawna nazwa - Piast), Kolia, Set, Turkus, Wenus, Tarchalska. Wzrost plonu nasion nowych odmian spowodował zwiększenie plonu białka, natomiast zawartość białka w nasionach uległa niewielkiemu zmniejszeniu. Spośród nowych odmian największą zawartością białka w nasionach charakteryzowały się odmiany Turkus, i Phoenix. Pewien postęp osiągnięto również w zakresie zmniejszenia podatności odmian na wyleganie. Dotyczy to zwłaszcza form wąsolistnych, a najbardziej odporne są Ramrod, Wenus i Tarchalska.

Nowe odmiany są średnio wysokie z tendencją do wydłużania łodyg u form średnio wysokich. Nowe odmiany są wyższe średnio o 5 cm od zarejestrowanych wcześniej. Ponad połowa odmian z tej grupy charakteryzuje się wąsolistnym ulistnieniem. Odmiany pastewne spośród obecnie zerejestrowanych użytkowane są na nasiona oraz na nasiona i zielonkę. Charakteryzują się mniejszymi niż odmiany ogólnoużytkowe wymaganiami glebowymi. Nowe formy nasienne wyraźnie polepszyły wskaźnik plenności tej grupy. Odmiany z polskiej hodowli - Wiato i Zagłoba - okazały się znacznie lepsze od wcześniej zarejestrowanych.

Do rejestru wpisano trzy nowe cenne odmiany: Milwa, Koliber i Hubal, które - podobnie jak zarejestrowana wcześniej odmiana Kormoran - plonują dobrze przy obu kierunkach użytkowania. Osiągnięty postęp w hodowli grochu jest widoczny i dotyczy zwłaszcza plenności. Ujemną cechą jest skłonność do wylegania w końcowej fazie wegetacji, powodująca utrudnienia i straty plonu podczas zbioru oraz zmienność plonowania. Chociaż dwie odmiany wąsolistne odznaczają się znacznie mniejsza podatnością na wyleganie. Postęp w hodowli grochu jest widoczny i dotyczy zwłaszcza plenności.
Bobik
Z dziewiętnastu zarejestrowanych odmian bobiku osiem wpisano do rejestru po roku 2000. W tym okresie nastąpił znaczny wzrost liczby odmian: z 5 w 1986 r. do 19 w 2005 r. Hodowla prowadzona jest nad trzema grupami odmian: tradycyjne, samokończące i białokwitnące o niskiej zwartości tanin. Hodowlą odmian samokończących w Polsce rozpoczęto ponad 20 lat temu, efekty pracy są mniejsze niż w innych krajach, a udział tych odmian w uprawie jest niewielki. Jedną z przyczyn mniejszego zainteresowania tymi odmianami jest znacznie niższe plonowanie w porównaniu z odmianami tradycyjnymi i podatność na choroby. Odmiany te wniosły postęp pod względem wczesności, równomierności dojrzewania i skrócenia długości pędu.

Zwiększenie plenności, w porównaniu z najbardziej rozpowszechnioną w uprawie odmianą Nadwiślański, jest nieznaczne i dotyczy zwłaszcza odmiany Neptun. Nowo rejestrowane odmiany należy zaliczyć do odmian dobrze plonujących, mimo ze plonowały nieco gorzej od odmian wcześniej zarejestowanych (plon białka i nasion). Nasiona odmiany Albus i Olga zawierają mało tanin. Odmiany białokwitnące plonują nieco niżej niż odmiany o tradycyjnym ulistnieniu, ale zawierają niewielkie ilości tanin, co czyni je bardziej przydatnymi w żywieniu zwierząt. Nowe samokończące odmiany zarejestrowane w latach 1996 i 1998 są plenniejsze niż zarejestrowane wcześniej. Brakuje odmian wcześnie dojrzewających, o mniejszych nasionach i plonujących co najmniej na poziomie odmiany Nadwiślański.

Łubiny
Liczba odmian trzech gatunków łubinu, znajdujących się w rejestrze, nie zmieniła się znacząco w ciągu ostatnich lat. W hodowli łubinu żółtego uzyskano duży postęp. Nowe odmiany charakteryzuje niska zawartość alkaloidów, niepękające strąki, zwiększenie odporności na Fusarium oraz wcześniejsze dojrzewanie. Wyhodowano odmiany tzw. termoneutralne (Juno), nie reagujące znacznym obniżeniem plonu nasion na opóźniony termin siewu. Coraz większym uznaniem cieszą się odmiany samokończące wegetację. Odmiany te cechuje równomierność dojrzewania oraz krótszy okres wegetacji. Wraz z wyhodowaniem odmian termoneutralnych i samokończących nastąpił dalszy postęp pod względem wczesności i równomierności dojrzewania oraz odporności na wyleganie. Nowe odmiany charakteryzują się również wyższą koncentracją białka.

Rejestr zawiera dziesięć odmian łubinu wąskolistnego: osiem niskoalkaloidowych (słodkie) oraz dwie wysokoalkaloidowe (gorzkie). W 2002 roku zarejestrowano odmianę Boruta, samokończącą wegetację. Nowe odmiany cechuje mniejsza skłonność do pękania strąków i osypywania nasion, co było dotychczas największą wadą odmian wcześniej zarejestrowanych. Nowe odmiany zawierają rówież więcej białka w nasionach.

W pracach hodowlanych nad łubinami dąży się do uzyskania odmian o niepękających strąkach oraz odporniejszych na choroby. Hodowcy łubinu białego zgłosili dotychczas do rejestru dwie formy samokończące tego gatunku, ale jedna, Katon, jest już z niego wycofana. Osiągnięcia w hodowli łubinów powinny przyczynić się do zmniejszenia ryzyka ich uprawy.

Wyki i soja
W ciągu ostatnich 20 lat nie zaszły duże zmiany w doborze odmian wyki ozimej. W 1999 r. zarejestrowano nową odmianę Wista z Hodowli Roślin w Wiatrowie. Rejestr zawiera osiem nasienno-zielonkowych odmian wyki jarej. Zarejestrowana w 1986 r. odmiana Kwarta plonuje wyżej oraz jest mniej podatna na choroby grzybowe z rodzaju Botrytis. W 1996 r. zarejestrowano pierwszą samokończącą odmianę wyki siewnej, wyhodowaną w Hodowli Roślin Szelejewo, odznaczającą się wieloma korzystnymi cechami.

W rejestrze jest siedem odmian soi. Odmiana Nawiko wykazuje mniejszą podatność na porażenie przez bakteriozę krosteczkową, natomiast Aldana cechuje się lepszą plennością, mniejszą podatnością na wyleganie. Rośliny nowych odmian charakteryzują się dłuższym okresem wegetacji, a zarejestrowana w tym roku kanadyjska odmian OAC Vision zawiera ponad 35 proc. białka i około 23 proc. tłuszczu.

W Polsce rośliny strączkowe są uprawiane głównie na nasiona. Powierzchnia ich uprawy w latach 1990-1992 systematycznie rosła, gdyż wtedy ograniczono import wysokobiałkowych komponentów paszowych, zwłaszcza śruty sojowej. Długo trwająca susza w roku 1992 spowodowała zahamowanie tej tendencji. Innym kierunkiem jest uprawa na zielonkę, która traci na znaczeniu, głównie ze względu na wysokie koszty nasion do zasiewu. Rośliny strączkowe o wiotkich łodygach (groch, wyka) uprawiane są również w mieszankach ze zbożami.

Źródło: "Farmer" 07/2005