W Polsce zboża uprawiane są na ponad 70 proc. powierzchni gruntów ozimych, co często powoduje duże problemy z ochroną roślin przed agrofagami. Postęp techniczny w rolnictwie, zmiany klimatyczne, powszechnie stosowane środki ochrony roślin, zmiana zarówno struktury zasiewów, jak i technologii uprawy, a wreszcie wprowadzenie monokultur zbożowych powodują coraz większe zagrożenie tych upraw szkodnikami.

Jesienią największe zagrożenie dla plantacji zbóż stanowią: rolnice, łokaś garbatek, ploniarka zbożówka, lenie, śmietka ozimówka i mszyce, jako wektory chorób wirusowych.

Łokaś garbatek

Chrząszcz wielkości do 15 mm, o wałkowatym ciele barwy brązowo-czarnej z jasną stroną brzuszną. Czułki i odnóża zabarwione na rudobrązowo. Larwa jasno-żółta z ciemną częścią głowową i dużymi czarnymi płytkami grzbietowymi, spłaszczona, nie przekracza 3 cm długości, zaopatrzona w trzy pary odnóży tułowiowych, dwie tępe przysadki odwłokowe, silnie rozwinięte narządy gębowe, 6 oczek i krótkie 4-członowe czułki, zimuje w glebie na głębokości 30-40 mm. Po przezimowaniu w glebie larwy łokasia garbatka zaczynają żer na zbożach ozimych i trawach, następnie na zbożach jarych. Liście są uszkadzane nie wskutek zjadania, lecz poprzez żucie i wysysanie. Objawy żerowania larw łokasia to rośliny o postrzępionych lub przeżartych liściach i połamanych źdźbłach. Rośliny uszkodzone giną lub wytwarzają nadmierną ilość źdźbeł bocznych, nie zawsze wydających kłosy, na polach powstają "łysiny". W lipcu i sierpniu samice składają do gleby białe, wielkości ziarna prosa jaja, po około dwóch tygodniach wylęgają się larwy.

Największe straty powodują larwy żerujące jesienią i wiosną. Jesienią larwy objadają kiełkujące zboże aż po powierzchnię gleby. Przy młodych pędach uszkadzana jest przede wszystkim podstawa liścia, tak, że zewnętrzna część blaszki więdnie i obumiera. Do podobnych szkód dochodzi przez zahamowanie kiełkowania wskutek działania herbicydów, zaatakowania przez mączniaka prawdziwego lub pchełkę zbożową.

Podczas masowego występowania szkodnika może dojść do całkowitego zniszczenia roślin.

Zaleca się niszczenie chwastów jednoliściennych, zabiegi agrotechniczne także zmniejszają masowy pojaw szkodników. Do zwalczania łokasia garbatka nie ma aktualnie zarejestrowanych insektycydów. Stosując insektycydy do zwalczania ploniarki zbożówki, można ograniczyć populację łokasia garbatka.

Mszyce

Pluskwiaki równoskrzydłe, niewielkie owady o delikatnej budowie, długości od 0,3 do 8 mm. Ciało zwykle grzbietowo- brzusznie spłaszczone z lekko wypukłym grzbietem. Barwa jest różnorodna, od białej poprzez żółtą, zieloną, bordową, czerwono-brunatną, brunatną do czarnej. U niektórych gatunków występują komórki woskowe, których wydzielina pokrywa ciało matowym nalotem. Na końcu odwłoka występuje charakterystyczny ogonek, zwany wyrostkiem kaudalnym oraz, u form żyworodnych, dwie rurki, tzw. syfony.

U mszyc występują osobniki bezskrzydłe, jak również uskrzydlone.

Owady żerują przeważnie na młodszych częściach roślin o dużym turgorze i intensywnym wzroście, wysysając soki z komórek sitowych lub miękiszowych.

W czasie żerowania mszyce wpuszczają do rośliny ślinę, która może zaburzyć przebieg procesów życiowych takich jak fotosynteza czy oddychanie. Pokrywanie roślin spadzią ogranicza proces fotosyntezy, przez co wpływa ujemnie na asymilację. Jest doskonałym podłożem dla grzybów sadzaków. Takie żerowanie prowadzi do zmian we wzroście roślin i jest tzw. szkodliwością bezpośrednią.

Mszyce są wektorami wielu chorób wirusowych roślin. Oznacza to, że przenoszą wirusy z jednej rośliny na drugą.

Mszyce - wektory chorób wirusowych należy zwalczać jesienią po stwierdzeniu pierwszych szkodników na roślinie.

Rolnice

Motyle średniej wielkości o rozpiętości skrzydeł od 25 do 40 mm, o dużych oczach i długich czułkach. Ubarwienie szarobrunatne o jaśniejszej barwie tylnych skrzydeł. Dorosłe osobniki latają najczęściej od połowy maja do połowy lipca i sierpnia do października, po zmierzchu, w nocy. Samice składają jaja do ziemi lub na roślinie żywicielskiej.

Gąsienice nagie, żerują najczęściej w nocy. Cechą charakterystyczną jest spiralne zwijanie się w czasie spoczynku lub w razie zaniepokojenia. Młode gąsienice żerują na nadziemnych częściach roślin, starsze kryją się w glebie, gdzie uszkadzają kiełkujące ziarno lub wychodzą w nocy na powierzchnię, podgryzając rośliny u nasady. Uszkodzenia w okolicy szyjki korzeniowej powodują, że roślina przewraca się i zamiera.

Stadium zimującym są gąsienice, zakopane w ziemi na głębokości od 10 do 15 cm. Wiosną pod koniec kwietnia gąsienice kończą żer, przepoczwarzają się pod powierzchnią gleby.

Badania nad rolnicami wskazują na cykliczność ich masowych pojawów, tj. gradacji rolnic, które mają miejsce co 10, 7, 5 a nawet 3 lata. Jednym z głównych czynników zmiennego występowania rolnic są warunki meteorologiczne. Najbardziej sprzyjające rozwojowi rolnic są wczesne, suche i ciepłe wiosny oraz lato, suche jesienie, a także mroźne i śnieżne zimy. Wyższe temperatury przyspieszają rozwój rolnic. Czynnik ten wpływa na częstsze występowanie ich drugiego pokolenia, zwiększając ogólną liczebność populacji w środowisku. Głęboka orka, kultywatorowanie i inne zabiegi uprawowe niszczą gąsienice kryjące się na dzień w glebie. Późny wysiew zbóż ozimych ogranicza straty. Zabieg opryskiwania należy prowadzić tylko wieczorem, najlepiej, gdy gąsienice znajdują się we wczesnych stadiach rozwojowych, przed lub po wschodach roślin. Próg szkodliwości - od 6 do 8 gąsienic na 1 mkw.

Lenie

Muchówki należące do rodziny leniowatych o umiarkowanie owłosionym, krępym ciele, barwy czarnej, posiadające niezbyt długie, grube, wieloczłonowe czułki i grube nogi z kolcami na przednich goleniach. W ciągu roku rozwija się tylko jedno pokolenie szkodnika.

Lot postaci dorosłych trwa od kwietnia do czerwca, a owady odżywiają się nektarem kwiatów. Samice składają jaja w złożach, do gleb lekkich, najchętniej wilgotnych i zasobnych w substancje organiczne, położonych w pobliżu zarośli lub do stert kompostowych. Dla roślin uprawnych szkodliwe są larwy, długości do 15 mm, barwy ziemistoszarej, beznogie z ciemną głową, zaopatrzone na każdym segmencie w krótkie szczeciny i cztery kolce na końcu ciała.

Młode larwy żerują początkowo na znajdujących się w glebie resztkach roślinnych.

Nieco starsze żerują na korzeniach, bulwach, cebulach, szyjkach korzeniowych, czy kiełkujących nasionach, zimują na głębokości od 5 do 10 cm. Największą szkodliwością charakteryzują się starsze larwy przed przepoczwarzeniem, żerujące wczesną wiosną po przezimowaniu.

W Polsce występują: najczęściej spotykany - leń ogrodowy, leń marcowy i leń czarnożyłek.

W celu ograniczenia liczebności szkodnika wskazane jest także osuszanie gleby.

Uproszczenia agrotechniczne, szczególnie przyorywanie dużych ilości resztek pożniwnych oraz pozostawianie samosiewów zbóż, rzepaku i innych roślin, sprzyjają rozwojowi leni. Aktualnie brak jest środków zarejestrowanych do zwalczania tych szkodników. Środki ochrony roślin stosowane w zwalczaniu szkodników glebowych, takich jak: drutowce, pędraki czy rolnice oraz komarnicowate mogą ograniczać liczebność owadów należących do rodziny leniowatych.

Ploniarka zbożówka

Dorosła muchówka długości 2 mm, o lśniąco-czarnym ciele, czerwonych oczach i brązowo-żółtych odnóżach. Lot pierwszego pokolenia odbywa się od końca kwietnia do początku czerwca, natomiast od końca czerwca do sierpnia występuje pokolenie letnie, a od sierpnia do końca października pokolenie jesienne.

Samice składają pojedynczo od 25 do 35 jaj. Larwy smukłe, lśniące, białe, do 5 mm, bez nóg, z jedną parą czarnych silnych haków gębowych i dwiema małymi brodawkami z tyłu ciała.

Larwy I i II pokolenia uszkadzają młode zasiewy, larwy II pokolenia niszczą również zawiązki ziaren. Larwa uszkadza w zbożach zawsze tylko jeden pęd, jej rozwój trwa od 20 do 30 dni. U zaatakowanych roślin zaobserwować można: we wczesnojesiennych i późno wiosennych zasiewach żółknięcie i obumieranie liści sercowych, często u podstawy liści objawy zgnilizny; rośliny, które się nie rozkrzewiły, obumierają, a rozkrzewione tworzą zwiększoną liczbę pędów, które rzadko się wykłaszają.

Śmietka ozimówka

Owad dorosły podobny do dorosłej muchy, od 6 do 8 mm, szaro-żółty z licznymi czarnymi włoskami, głowa mała i kulista. Larwa długości do 9 mm, cylindryczna, kremowo-biała. Występuje przeważnie na pszenicy, życie i jęczmieniu oraz trawach i chwastach jednoliściennych.

Rośliny zaatakowane w młodym stadium często obumierają. Uszkodzenia podobne są do uszkodzeń powodowanych przez ploniarkę zbożówkę.

Insektycydy zastosowane przeciwko ploniarce zbożówce ograniczają straty powodowane przez śmietkę ozimówkę.

Najbardziej zagrożone są rośliny z siewów bardzo wczesnych, przeprowadzonych w pierwszej połowie września.

Zwalczanie: opryskiwać rośliny po wystąpieniu szkodnika na plantacji.

Próg ekonomicznej szkodliwości: 10 roślin uszkodzonych na 30 badanych lub 80 larw na 1 m2.

Integrowana ochrona zbóż

Ochronę roślin zbożowych przed szkodnikami należy prowadzić, wykorzystując różne metody i sposoby, którymi ogranicza się populację szkodników, czyli metody integrowane, polegające na wykorzystaniu zabiegów agrotechnicznych przy zrównoważonym nawożeniu, stosowaniu metod biologicznej ochrony i innych (tab. 1).

Do ochrony zbóż przed szkodnikami w okresie jesiennej wegetacji w warunkach Polski stosuje się głównie insektycydy, którymi przeprowadza się opryskiwanie roślin (tab. 2). Zabiegi opryskiwania roślin zbożowych wykonuje się po przekroczeniu progu ekonomicznej szkodliwości (tab. 3).

W Polsce do ochrony zbóż ozimych przed mszycami zarejestrowane są także zaprawy nasienne zawierające substancję czynną - imidachlopryd z grupy neonikotynoidów: Astep 225 FS w dawce 200 ml na 100 kg ziarna siewnego i Nuprid Max 222 FS w dawce 250 ml na 100 kg ziarna.

Zaprawy nasienne zawierające neonikotynoidy można będzie stosować tylko do ochrony zbóż ozimych. Od wiosny 2014 r. będzie obowiązywał całkowity zakaz stosowania zapraw w zbożach jarych do zwalczania szkodników.