Szacuje się, że na świecie występuje od 400 000 do 10 000 000 gatunków nicieni. Mają obły, wydłużony kształt, są mikroskopowej wielkości, ich długość często nie przekracza 1 mm. Dostosowane są do życia w różnych środowiskach – w glebie, zbiornikach wód słodkich i słonych. Odżywiają się martwą materią organiczną, bakteriami, sokami roślinnymi.

Nicienie występują w mln sztuk na metrze sześciennym gleby, a ich biomasa sięga 20 g/m3 gleby. Ich liczebność jest w znacznym stopniu uzależniona od takich czynników, jak: zawartość substancji organicznej, wilgotność, temperatura, zwięzłość, pH oraz od okrywy roślinnej.

Przyjęło się, że aktywność tych zwierząt zaczyna się od 5-10 oC, optimum rozwojowe znajduje się w przedziale 15-30 oC, powyżej tej wartości aktywność nicieni zostaje zahamowana, a od 40 oC wzwyż giną. Nicienie glebowe poruszają się w wodzie między cząstkami gleby, zatem więc po opadach deszczu ich liczebność raptownie wzrasta. Kolejne ważne czynniki w rozwoju mątwików to stopień przewietrzenia gleby, jej struktura oraz odczyn. W przypadku natrafienia na niekorzystne warunki do rozwoju na dowolnym etapie życia, mątwik zapada w stan życia utajonego zwanego anabiozą. Jaja mątwików zawarte w cystach, czyli zamarłych ciałach samic, mogą przetrwać w glebie nawet kilkanaście lat, by wylec się pod wpływem wydzielin korzeniowych rośliny żywicielskiej.

Większość gatunków to szkodniki roślin. Wyjątkową rodziną są mątwiki. Najgroźniejszymi gatunkami z rolniczego punktu widzenia są mątwik burakowy oraz mątwik ziemniaczany.

Co jest niezwykle ważne z rolniczego punktu widzenia to fakt, że mątwiki, jak wszystkie nicienie, mogą tworzyć rasy i biotypy, których powstanie niweczy żmudną pracę hodowców nad odmianami odpornymi.

Mątwik burakowy

Samica tego gatunku jest kształtu cytryny, samiec z kolei jest robakowaty. Gatunek ten preferuje gleby lekkie, o odczynie lekko kwaśnym i zasadowym. W naszych warunkach klimatycznych w ciągu sezonu rozwijają się dwa pokolenia. Jaja zimują w cystach. W pierwszym roku żerowania jedynie część larw opuszcza cysty, przez co nawet po 10 latach mogą znajdować się w niej wciąż żywe jaja! Według badań w przypadku braku rośliny żywicielskiej populacja nicienia zmniejsza się rocznie o 20 proc. cyst i mniej więcej 50 proc. jaj i larw.

Szacuje się, że 1/3 pól w Polsce porażona jest przez mątwika burakowego. Straty, jakie powoduje, to utrata do 40 proc. plonu korzeni i 50 proc. plonu cukru. Atakuje nie tylko burak cukrowy, ale także chwasty z wielu rodzin botanicznych, np. kapustowatych, rdestowatych czy szarłatowatych, przez co trudno go wyplenić. Jest poważnym szkodnikiem również w uprawach warzyw.

Najbardziej powszechnym objawem żerowania mątwika burakowego w buraku cukrowym jest występowanie nadmiernie rozwiniętego systemu korzeniowego, który tworzy tzw. brodę. Oprócz tego obserwuje się zahamowanie wzrostu i żółknięcie liści. Symptomy obserwuje się już przy zakażeniu rzędu kilkuset larw na 100 g gleby. Szkodnik roznoszony jest głównie na kołach maszyn rolniczych, a także z powodu zbyt częstego uprawiania buraka cukrowego na danym polu.

Mątwik ziemniaczany

Samica tego gatunku nicienia jest kulista i przybiera kolor żółty lub brązowy. Jaja zimują w cyście w liczbie ok. 700 szt. Wiosną, przy obecności rośliny żywicielskiej, 40 proc. larw opuszcza cysty, by zaatakować głównie korzenie, choć nie pogardzi również bulwami czy stolonami. Samica rozwija się 2 miesiące, z kolei samiec 40 dni.

Gatunek ten jest w Polsce coraz bardziej pospolity – szacuje się, że występuje już na ok. 2/3 pól, na których uprawiany jest ziemniak. Preferuje gleby lekkie bez względu na ich odczyn. O dziwo jest niezwykle popularny w ogródkach przydomowych i na działkach. Żeruje nie tylko na ziemniakach, lecz także na pomidorach, bakłażanach i chwastach z rodziny psiankowatych.

Rośliny porażone mątwikiem ziemniaczanym rosną bardzo powoli, co widać już po wschodach. Pędy są cienkie, a liście żółkną i zamierają. Na korzeniach da się zauważyć kuleczki cyst, które przed kwitnieniem rośliny żywicielskiej są białe, natomiast w trakcie kwitnienia – żółte. Bulwy są nieliczne i drobne, a korzenie ułożone piętrowo. Roślina jest wówczas bardzo podatna na porażenie rizoktoniozą. Największe straty odnotowuje się w latach wilgotnych i chłodnych.

Mątwik ziemniaczany jest szkodnikiem kwarantannowym, co oznacza bardzo poważne obostrzenia fitosanitarne. Cysty przenoszone są wraz z bulwami i glebą na narzędziach i maszynach rolniczych czy obuwiu, a także z wodą spływającą z pól.

Jeśli nie nematocyd, to co?

Nie ma wątpliwości, że pojawienie się mątwików na polu, na którym uprawiane są rośliny okopowe, wiąże się z ogromnymi stratami – nie tylko plonowanie dramatycznie spada, lecz także konieczne jest wyłączenie danego gruntu z uprawy ziemniaka i buraka cukrowego. W przypadku mątwika burakowego, w zależności od stopnia porażenia, zaleca się przerwę od 4 do 8 lat, z kolei przy pojawieniu się mątwika ziemniaczanego okres ten wynosi maksymalnie 6 lat. W trakcie kwarantanny danego pola zaleca się uprawę roślin wrogich dla danych gatunków mątwików. Rośliny takie, jak lucerna, cykoria, zboża, cebula, kukurydza czy koniczyna znacząco ograniczają liczebność populacji mątwika burakowego, natomiast mątwik ziemniaczany ginie w obecności wydzielin korzeniowych buraków, zbóż, traw, kukurydzy czy gryki. W obydwu przypadkach zaleca się bezwzględne niszczenie chwastów, a także zintensyfikowanie nawożenia mineralnego i organicznego oraz uregulowanie pH gleby. Nawożenie obornikiem jest szczególnie korzystne, gdyż wraz z nim do gleby dostają się bakterie, grzyby i roztocza nicieniobójcze. W celu uniknięcia ataku nicieni zaleca się również wczesny wysiew nasion czy sadzenie sadzeniaków.

Zarówno w uprawie buraka cukrowego, jak i ziemniaka zaleca się wybór odmian mątwikoodpornych. Brzmi pięknie? Tak, ale niestety bardzo często u tych odmian gen odporności sprzężony jest z niekorzystnymi cechami użytkowymi, jak niska plenność. Dodatkowym utrudnieniem jest, wspomniane już wcześniej, ciągłe powstawanie nowych ras mątwików, które tę odporność przełamują i porażają również odmiany odporne.

Naukowcy próbują wykorzystywać w walce z mątwikami grzyby z rodzaju Verticillium, Trichoderma i Arthrobotrys.