Zboża ozime narażone są na porażenie przez wiele grzybów. Ważną grupę patogenów stanowią grzyby, które wywołują choroby nazywane w praktyce rolniczej chorobami podsuszkowymi. W artykule tym przedstawione zostaną choroby, z którymi spotykają się producenci rolni. Największa uwaga zwrócona została na podsuszki występujące w pszenicy, ale pszenżyto, żyto i jęczmień też są zagrożone. Wysokość plonowania zbóż ma szereg uwarunkowań. Są wśród nich czynniki zarówno atmosferyczne, jak i glebowe. Wśród czynników glebowych należy wymienić: żyzność gleby, płodozmian i wykonywane zabiegi agrotechniczne. Pozostałe to np. stopień odporności na porażenie przez grzyby wywołujące choroby podstawy źdźbła (choroby podsuszkowe) i wykonywane zabiegi ochrony roślin.

Problem chorób podsuszkowych istniał w oziminach zawsze, kiedy nie przestrzegano zmianowania. Obecnie ich nasilenie jest jeszcze większe z uwagi na zbyt wysoki udział w płodozmianie roślin kłosowych. Uprawa po pszenicy pszenżyta czy jęczmienia nie rozwiązuje problemu występowania chorób, o których mowa. Wszystkie zboża w warunkach nieprzestrzegania płodozmianu są na nie narażone.

W pszenicy w tej grupie chorób największe znaczenie ma łamliwość źdźbła zbóż i fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła. Przed wprowadzeniem zasad integrowanej ochrony roślin, która zabrania uprawy pszenicy po pszenicy, bardzo ważną chorobą była zgorzel podstawy źdźbła. Obecnie źdźbła z jej objawami nie są tak często obserwowane jak kiedyś. W oziminach spotkać też można ostrą plamistość oczkową. Choroba ta od czasu do czasu w większym nasileniu poraża pszenżyto, żyto i pszenicę. To nie wszystkie choroby podsuszkowe porażające zboża - wymienić trzeba jeszcze: zgorzel podstawy źdźbła i korzeni. Wszystkie te choroby zostaną opisane, aby rolnicy mogli je rozpoznawać na swoich plantacjach, choć wyraźnie też podkreśla się, że najważniejszymi chorobami, które można zwalczać przy pomocy środków chemicznych w czasie wegetacji, są łamliwość źdźbła oraz fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła i korzeni. Zgorzel podstawy źdźbła zwalcza się, stosując zaprawy nasienne zawierające odpowiednie substancje czynne. Również w przypadku ostrej oczkowej plamistości taka możliwość jest postulowana, ale prace dotyczące tego problemu są cały czas jeszcze kontynuowane.

ŁAMLIWOŚCI ŹDŹBŁA ZBÓŻ

(Oculimacula yallundae, O. acuformis)

W Polsce pierwsze informacje o występowaniu łamliwości zbóż pochodzą z lat 30. XX wieku. Dopiero po II wojnie światowej badano tę chorobę w jednym z Oddziałów Instytutu Ochrony Roślin i ustalono, że łamliwość źdźbła jest jedną z chorób tzw. kompleksu chorób podsuszkowych i powszechnie występuje na terenie Polski. W dalszych badaniach wykonanych przez pracowników Instytutu Ochrony Roślin (M. Głazek, Z. Pokacka, C. Jańczak, A. Jaczewska i autora tego artykułu) poznano biologię patogenu powodującego łamliwość źdźbła zbóż, odporność odmian na tę chorobę oraz określono jej występowanie, a także opracowano zwalczanie kompleksu chorób podstawy źdźbła. Określono też straty plonu ziarna powodowane przez chorobę.

Choroba występuje na pszenicy, pszenżycie, życie i jęczmieniu oraz na kilkudziesięciu gatunkach traw z 8 rodzajów w tym: Agropyron (perz), Bromus (stokłosa), Festuca (kostrzewa).

Pierwsze objawy porażenia przez patogen są trudne do rozpoznania. Już jesienią, gdy jest ciepło i panuje w tym czasie wysoka wilgotność powietrza, pojawiają się w fazie krzewienia ozimin pierwsze zmiany chorobowe. Zima nie przerywa rozwoju choroby, przez co wczesną wiosną, zaraz po ruszeniu wegetacji, łatwiej odszukać ślady patogenu na roślinach. Są to początkowo niewielkie, podłużne plamy koloru brązowego występujące na koleoptylu (pochewka kiełkującego zboża) oraz na pochwach liściowych. Bardziej jednoznaczne i łatwiejsze do rozpoznania są plamy na zbożach rozkrzewionych oraz gdy rośliny są w fazie strzelania w źdźbło. Objawy takie utrzymują się i można je zaobserwować jeszcze w fazie kłoszenia. W tym czasie na pochwach liściowych, a następnie na dolnych międzywęźlach w wyniku obecności grzybów powodujących łamliwość źdźbła powstają owalne, medalionowe plamy, zwykle z szarym środkiem i bursztynową lub brązowobrunatną obwódką o niewyraźnej granicy. Plamy o takim wyglądzie występują pojedynczo, ale są sezony wegetacyjne, w których na źdźble występuje kilka plam jednocześnie. Gdy następuje rozwój choroby, plamy te łączą się ze sobą i przybierają nieregularny kształt. W centralnej części można zauważyć czarne struktury przetrwalnikowe (psedoparenchyma) grzybów powodujących chorobę. Wygląda to tak, jakby plama przyprószona była przez drobiny sadzy. Przy silnym porażeniu źdźbło ulega zmurszeniu. Źdźbła z objawami choroby podatne są na złamanie, a w końcowych fazach rozwojowych zbóż, czyli po kłoszeniu, zboża mogą ulegać wyleganiu. Wyleganie to ma charakter placowy, ale niekiedy obejmują 60-70 proc. powierzchni pola z oziminą. Wewnątrz porażonego źdźbła przy silnym zakażeniu widoczna jest szara grzybnia. Szkodliwość bezpośrednia sprawców choroby polega na niszczeniu tkanki przewodzącej. Taka sytuacja uniemożliwia roślinie transport wody i składników mineralnych z korzeni do części nadziemnej. W rezultacie tego następuje przedwczesne zamieranie źdźbeł kłosonośnych. W czasie, gdy choroba występuje na plantacji, można zauważyć białe kłosy (białokłosowość) wśród kłosów zielonych, które dalej wegetują i wypełniają ziarniaki. Gdy takie zjawisko występuje na polu np. z pszenicą, to część kłosów nie wykształca ziarna, a gdy nawet wystąpi, to jest to poślad, co bezpośrednio wpływa na obniżenie wysokości plonu ziarna. Chorobę powodują dwa gatunki grzybów należące do rodzaju Oculimacula. Są to Oculimacula herpotrichoides i Oculimacula acuformis. Często jako sprawców podaje się gatunki Pseudocercosporella herpotrichoides i P. acuformis. Są to stadia konidialne ww. grzybów. Ze względu na postęp w badaniach, przynależność systematyczna grzybów powodujących chorobę ulega zmianie, ale zawsze są one odpowiedzialne za wywoływanie łamliwości źdźbła zbóż. Grzyby wywołujące chorobę różnią się morfologicznie i genetycznie, a to ma wpływ na ich patogeniczność w stosunku do roślin żywicielskich i wrażliwość na stosowane w walce chemicznej substancje czynne. Gatunki grzybów wywołujących łamliwość źdźbła zimują w porażonych jesienią oziminach, samosiewach zbóż, trawach, resztkach pożniwnych pozostawionych na polach na których w okresie wiosny powstają owocniki stadium doskonałego grzybów rodzaju Oculimacula. Owocniki te wytwarzają zarodniki workowe, które oprócz zarodników konidialnych stanowią dodatkowe źródło choroby. Masowe wytwarzanie zarodników konidialnych rozprzestrzeniających chorobę ma miejsce wtedy, gdy wiosna jest wilgotna i zimna (temperatura 4-15oC). Intensywna uprawa pszenicy i pszenżyta powoduje wzrost zagrożenia łamliwością źdźbła. Znaczenie ekonomiczne choroby uzależnione jest od liczby silnie porażonych źdźbeł. W warunkach sprzyjających rozwojowi patogenu wywołującego łamliwość źdźbła straty te wynoszą 15-20 proc., ale były też takie sezony, że straty wynosiły 50 proc. potencjalnego plonu ziarna.

Walka z chorobą dzieli się na ochronę niechemiczną i ochronę chemiczną przez wykonanie zabiegu opryskiwania w czasie wegetacji. Jak wspomniano, przy zastosowaniu w integrowanej ochronie roślin metod niechemicznych można znacznie zmniejszyć występowanie łamliwości źdźbła. Opóźniony siew o małej gęstości, płodozmian z małym udziałem zbóż, minimum dwuletnia przerwa w uprawie zbóż wpływają na obniżenie obecności grzybów wywołujących łamliwość źdźbła. Wczesne i dokładne wykonywanie podorywki, a następnie orka powodują, że źdźbła porażone przez grzyb są głęboko przykryte, co zapobiega masowemu wytwarzaniu zarodników konidialnych stanowiących źródło jesiennej infekcji. Systemy uproszczonej, bezorkowej uprawy pszenicy czy siew bezpośrednio ozimin związane są z pozostawianiem na powierzchni pola wielu resztek pożniwnych zasiedlonych przez grzyby, wywołujących łamliwość źdźbła, stwarzając zwiększone ryzyko występowania tej choroby. W takich systemach uprawy trzeba baczną uwagę zwrócić podczas lustracji plantacji na występowanie tej choroby i zaplanować jej chemiczne zwalczanie. Ochrona chemiczna przed łamliwością źdźbła zalecana jest głównie w uprawie pszenicy i pszenżyta ozimego. Dawniej do zwalczania choroby zalecano fungicydy, których substancje czynne należały do grupy chemicznej benzimidazoli. Z powodu niskiej skuteczności działania tej grupy fungicydów w zwalczaniu łamliwości źdźbła zaleca się stosować środki grzybobójcze z innych grup chemicznych. W tabeli podano środki, których można używać do walki z grzybami rodzaju Oculimacula, które wywołują w zbożach łamliwość źdźbła. W tabeli są fungicydy zawierające jedną, dwie lub trzy substancje czynne należące do różnych grup chemicznych takie przykładowo grupy, jak: triazole, imidazole, anilinopirimidyn, anilidyn, karboksyamidów itp. Najlepiej, aby sprostać zasadom strategii antyodpornościowej, stosować fungicydy, w których występują np. dwie substancje czynne z różnych grup chemicznych. Nie powtarzać w czasie sezonu wegetacyjnego stosowania tego samego fungicydu. Na własną odpowiedzialność można zmniejszać dawkę i łączyć fungicydy. W takiej sytuacji istnieje możliwość połączenia fungicydu należącego do grupy chemicznej benzimidazole ze środkiem z grupy chemicznej np. triazoli itd. Jak pokazuje tabela, możliwości są szerokie. Stosować należy te środki od fazy strzelania w źdźbło do fazy pierwszego kolanka.

W tym sezonie ze względu na dogodne warunki do rozwoju choroby zabieg chemiczny trzeba będzie wykonać zaraz po lustracji pola, o ile stwierdzone zostanie, że osiągnięto wielkość porażenia zbliżającą się do wartości zaznaczonej jako orientacyjny próg szkodliwości. Opłaca się wykonać zabieg w aktualnej fazie rozwojowej, bo lepiej wcześniej zwalczyć sprawców łamliwości źdźbła niż oczekiwać do fazy pierwszego kolanka i dawać czas g rzybom na wywołanie szkód.

FUZARYJNA ZGORZEL PODSTAWY ŹDŹBŁA I KORZENI

(Fusarium graminearum, F. avenaceum, F. culmorum, F. spp.Mmicrodochium nivale)

Sprawców powodujących tę chorobę jest wielu. To poważny powód do zmartwienia, bo niezależnie od tego, jakie warunki panują w agrocenozie, możliwość wystąpienia choroby zawsze jest duża. Grzyby te, podobnie jak w przypadku łamliwości źdźbła, są bardzo groźne dla pszenicy i pozostałych gatunków zbóż ozimych. Uproszczenia uprawowe, siew bezpośredni zwiększają ryzyko obecności choroby, bo resztki pożniwne są rezerwuarem gatunków grzyba powodujących fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła i korzeni. Choroba występuje już jesienią. Na pochwach liściowych, na koleoptylu widoczne są brunatnobrązowe plamy. W tym czasie może też dochodzić do zgorzeli siewek. Na wiosnę objawy są bardziej wyraźne - widoczne na pochwie liściowej i na korzeniach. W fazach końca krzewienia i początku strzelania w źdźbło objawy są wyraźne, ale i bardziej zróżnicowane. Mogą pojawiać się też w późniejszych fazach rozwojowych, aż do końca wegetacji. Są to brązowe lub brunatne nekrozy na źdźbłach i pochwach liściowych o kształcie owalnych plam albo w formie długich podłużnych nekroz lub nekroz w postaci kresek ułożonych obok siebie. Na korzeniach są to całkowicie zamarłe korzenie lub nekrozy występują tylko na części korzeni. Barwa nekrozy na korzeniu jest brązowa, brunatna lub brązowo-kasztanowa. Zależy to od gatunku Fusarium, który spowodował chorobę. Przykładowo, gdy głównym grzybem zakażającym było Fusarium culmorum, to korzenie porażone mają barwę kasztanową. Zwalczanie fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła i korzeni jest trudne, bo chorobę wywołuje wiele grzybów, a ich źródło znajduje się w glebie, na jej powierzchni, w chwastach i samosiewach. W praktyce do walki z grzybami powodującymi tę chorobę stosuje się w terminie T-1 te same fungicydy, które wykorzystywane są do walki z łamliwością źdźbła.

Wydaje się, że udział grzybów powodujących fuzaryjną zgorzel podstawy źdźbła i korzeni i łamliwość źdźbła w różnych sezonach wegetacyjnych jest zróżnicowana. W jednym sezonie dominują sprawcy łamliwości źdźbła, a w drugim - fuzaryjnej zgorzeli podstawy źdźbła. Aby na czas stwierdzić, jak będzie w obecnym sezonie, poleca się wykonywać lustracje pól, pobierać rośliny i oceniać porażenie przez choroby. Gdy zauważymy, że dominuje już fuzaryjna zgorzel, to należy przyspieszyć wykonanie zabiegu z użyciem fungicydu, które podane są w tabeli. Zwalczanie tych sprawców to zwalczanie przyszłych sprawców fuzariozy liści i fuzariozy kłosów.

Poprzez zabieg chemiczny nie można zwalczyć ostrej plamistości oczkowej liści (Rhizoctonia cerealis). Gdy wiosną jest chłodno i sucho, to nasilenie jej występowania jest większe. Chorobę tę łatwo dostrzec, gdy wystąpi na źdźbłach czy na pochwie liściowej. Owalne plamy o brązowej obwódce i ostro zakończonych brzegach to typowy obraz ostrej plamistości oczkowej. Plamy ostro odcinają się od zdrowej części źdźbła. To odróżnia tę chorobę od plam oczkowych charakterystycznych dla łamliwości źdźbła. Grzyb R. cerealis powodujący ostrą plamistość oczkową poraża tylko zewnętrzne części źdźbła. Na powierzchni plam widoczne są przetrwalniki o barwie brązowej. Na korzeniach chorych roślin występują charakterystyczne zbrunatnienia związane z ich gniciem. Kłosy roślin porażonych podobnie jak np. przy łamliwości źdźbła wcześniej bieleją. Unikanie wysiewu zbóż po zbożach zmniejsza występowanie choroby. Obecnie brakuje fungicydów do walki z ostrą plamistością oczkową podczas wegetacji. Jej wystąpieniu można natomiast przeciwdziałać, stosując zaprawę nasienną. Zboża ozime są bardziej narażone na porażenie p rzez tę chorobę od jarych.

ZGORZEL PODSTAWY ŹDŹBŁA

(Gaeumannomyces graminis)

Choroba najczęściej występuje w pszenicy ozimej, ale jest obecna też na innych zbożach i trawach. Pierwsze objawy choroby to brunatnienie i czernienie całych lub fragmentów korzeni. Czarne obumarłe korzenie mają metaliczny połysk. W fazie strzelania w źdźbło i kłoszenia następuje czernienie podstawy źdźbła. Rośliny przedwcześnie dojrzewają, a kłosy bieleją i nie wykształcają ziarna lub wykształcają ziarno poślednie słabo wykształcone. Choroba najczęściej występuje na polu w postaci niewielkich placów roślin z pobielałymi kłosami. Straty wywoływane przez chorobę mogą dochodzić do 30-50 proc. potencjalnego plonu. Zmianowanie jest skutecznym środkiem zapobiegającym obecności choroby. Także zaprawianie ziarna może ograniczyć występowanie zgorzeli podstawy źdźbła.

ZGORZEL PODSTAWY ŹDŹBŁA I KORZENI

(Bipolaris sorokiniana)

Jest to choroba występująca na podstawie źdźbła i korzeniach. Poraża wszystkie gatunki zbóż. Objawia się poprzez zamieranie korzeni i poczernienie podstawy źdźbła sięgające nawet do pierwszego kolanka. Choroba może być częściej obserwowana, gdy będzie ciepło i gleba będzie sucha lub niedostatecznie uwilgotniona. Obecnie nie stanowi problemu o znaczeniu ekonomicznym. Nie ma też zarejestrowanych fungicydów do walki z tą chorobą.

Choroby podsuszkowe trzeba zwalczać. Do walki z łamliwością źdźbła i fuzaryjną zgorzelą podstawy źdźbła i korzeni można się przygotować i wybrać jeden z fungicydów, który w odpowiednim czasie trzeba zastosować. Występowanie pozostałych można ograniczać, stosując metody niechemiczne, ale nie jest to łatwe. Eliminując wiosną choroby podsuszkowe, przygotowuje się dobry fundament do dalszego wzrostu roślin. Rośliny ze zdrowymi korzeniami mogą pobierać wodę i składniki odżywcze. Lepiej się też bronią przed porażeniem liści przez grzyby, które im zagrażają.

Artykuł ukazał się w marcowym numerze miesięcznika "Farmer"

Zamów prenumeratę