Prognozowanie wielkości przyszłych zbiorów w chwili obecnej jest obarczone dużym błędem. Wzrastające zainteresowanie biopaliwami i co za tym idzie duży popyt ze strony sektora biodiesela daje podstawy by sądzić, że producenci w nadchodzącym sezonie nie będą mieli kłopotu ze zbytem surowca i jego ceną.

Rzepak w cenie

Zakłady tłuszczowe już obecnie proponują podpisanie umów kontraktacyjnych z ceną 1700 zł za tonę nasion. Wszystko wskazuje na to, że rzepak w tym roku może być dochodową rośliną. Warto bliżej przyjrzeć się mniej popularnej jarej formie rzepaku.

Według szacunków IERiGŻ, w Polsce areał upraw rzepaku pod tegoroczne zbiory jest niższy o około 3 proc.

Opóźnione żniwa oraz nadmierne opady, jakie wystąpiły w całym kraju w sierpniu i we wrześniu 2010 roku sprawiły, że część producentów nie wykonało planowanych zasiewów rzepaku ozimego, bądź nie dotrzymało terminów siewu. Ponadto znacznie chłodniejszy niż przeciętnie wrzesień i październik nie sprzyjał rozwojowi rzepaku przez co rośliny nie zdążyły wytworzyć przed zimą odpowiedniej liczby liści i wystarczająco grubej szyjki korzeniowej co niesie za sobą duże ryzyko wymarznięcia plantacji.

Na świecie, znacznie więcej uprawia się rzepaku jarego niż ozimego. Najwięcej nasion tej rośliny produkuje: Kanada, Chiny oraz Rosja, Kazachstan i Australia. W Europie na większą skalę uprawiany jest w Szwecji i Dani. W Polsce, podobnie jak w innych krajach Zachodniej (Niemczech, Francji) i Środkowej Europy (Czechach i Słowacji), podstawową rośliną oleistą jest rzepak ozimy. Rzepak jary traktowany jest jako roślina alternatywna dla rzepaku ozimego.

W warunkach Polski uzyskanie zadawalająco wysokich plonów rzepaku jarego uzależnione jest w największym stopniu od odpowiednich pod względem ilości i rozkładu opadów deszczu. Plony porównywalne z plonami rzepaku ozimego (30 dt/ha) uzyskiwane są często w rejonach Polski północnej i południowo-wschodniej gdzie występują odpowiednie dla rzepaku jarego warunki wilgotnościowe tj. roczna suma opadów przekracza 600mm, a suma opadów w okresie wegetacji (kwiecień-wrzesień) wynosi około 400mm. Wymaganiom tym odpowiadają również tereny obejmujące Podgórze Karpackie i Sudeckie. W pozostałych regionach kraju możliwość uprawy tej formy silnie ograniczają niedobory opadów w okresie od kwietnia do lipca, występujące zwłaszcza w północnym pasie Krainy Wielkich Dolin i w Polsce zachodniej. Rzepak jary w całym okresie wegetacji potrzebuje dużych ilości wody a największe zapotrzebowanie na wodę ma w okresie od fazy tworzenia pąków kwiatowych do fazy zawiązywania łuszczyn.

Odmiany

Aktualnie w Polsce uprawiane są tylko podwójnie ulepszone odmiany rzepaku jarego. Pierwszą zagraniczną odmianę podwójnie uszlachetnioną zarejestrowano w Polsce w roku 1996, natomiast w 1999 roku zarejestrowano i wdrożono do produkcji pierwszą polsko-francuską podwójnie ulepszoną odmianę rzepaku jarego, mieszańca złożonego Margo. Obecnie w Krajowym Rejestrze znajdują się 24 odmiany rzepaku jarego. Wszystkie odmiany są podwójnie ulepszone („00”), pozbawione praktycznie kwasu erukowego i zawierające minimalną ilość glukozynolanów w nasionach. Cztery z nich to odmiany mieszańcowe: jeden mieszaniec złożony (Jura) i trzy mieszańce zrestorowane (Belinda, Delight i Kaliber), pozostałe to odmiany populacyjne, spośród których pięć to odmiany polskie (Bios, Feliks, Huzar, Markiz i Markus), wszystkie Hodowli Roślin Strzelce Grupa IHAR. Dostępnych jest również ponad sto odmian rzepaku jarego ze Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA), z tym, że dla większości z nich przydatność do uprawy w warunkach naszego kraju nie została zbadana. 

W Polsce prace hodowlane z rzepakiem jarym prowadzone są w Oddziale w Małyszynie należącym do Hodowli Roślin Strzelce Sp. o.o. Grupa IHAR. W ofercie Spółki Strzelce znajduje się obecnie pięć odmian populacyjnych spełniających normy odmian podwójnie uszlachetnionych:

Huzar – zarejestrowana w 2004 roku. Charakteryzuje się wysoką zawartością tłuszczu i wysokim plonem nasion, bardzo niską zawartością glukozynolanów. Rośliny średniej wysokości odporne na wyleganie, dość odporne na choroby.

Markiz – odmiana zarejestrowana w 2005 roku, wczesna, plenna o dobrych parametrach jakościowych. Rośliny średniej wysokości, umiarkowanie odporne na wyleganie, średnio podatne na czerń krzyżowych.

Bios - odmiana zarejestrowana w 2005 roku, należy do najplenniejszych, najwcześniej dojrzewających, charakteryzuje się dobrymi parametrami jakościowymi i zdrowotnością oraz masą tysiąca nasion.

Feliks - odmiana zarejestrowana w 2007 roku, o wysokim potencjale plonowania, charakteryzuje się silnym wigorem i dynamiką wzrostu, wysoką zawartością tłuszczu i niską zawartością glukozynolanów.

Markus - odmiana zarejestrowana w 2010 roku, o bardzo wysokim potencjale plonowania, charakteryzuje się wysoką zawartością tłuszczu i niską zawartością glukozynolanów.

Wszystkie zarejestrowane w COBORU odmiany są sprawdzone pod kątem wartości gospodarczej i przystosowania do warunków uprawy w naszym kraju. Różnią się one plennością, wczesnością, odpornością na choroby oraz wysokością i podatnością roślin na wyleganie. Średni plon odmian w doświadczeniach rejestrowych i porejestrowych COBORU w roku 2010 wynosił 2,2 t z ha i był mniejszy od uzyskanego w roku 2009 o blisko 20 proc. Odmiany mieszańcowe plonowały o prawie 8 proc. lepiej niż odmiany populacyjne.

Aktualnie uprawiane podwójnie ulepszone odmiany rzepaku jarego zawartością oleju w nasionach prawie dorównują rzepakowi ozimemu, natomiast pod względem jakości oleju są porównywalne z formą ozimą. Podobnie jak rzepak ozimy są źródłem oleju o wysokiej wartości spożywczej oraz śruty o znacznie obniżonej zawartości szkodliwych związków siarkowych, zwanych glukozynolanami. Dzięki temu nasiona rzepaku mogą być w pełni wykorzystane w gospodarce: wysokobiałkowa śruta w żywieniu zwierząt hodowlanych, a olej do celów jadalnych lub produkcji estrów metylowych kwasów tłuszczowych będących komponentami biopaliw.

W Polsce najwięcej uprawia się odmian populacyjnych. Podobnie jak w przypadku rzepaku ozimego udział odmian mieszańcowych rzepaku jarego, wpisanych do rejestru zalecanych do uprawy zwiększa się systematycznie. W roku 2010 w doświadczeniach rejestrowych COBORU z rzepakiem jarym, badano 17 odmian, w tym 7 populacyjnych i 10 mieszańcowych. W hodowli odmian mieszańcowych wykorzystano zjawisko heterozji, które przejawia się większą bujnością i wigorem oraz wyższym plonem nasion. Odmiany mieszańcowe przewyższają plennością populacyjne, stąd tendencja do przechodzenia na uprawę tego typu odmian. Mieszańce mają silniej rozwinięty system korzeniowy przez co lepiej sobie radzą w warunkach suszy i okresowych niedoborów wody. W przypadku odmian mieszańcowych złożonych (Jura) nasiona handlowe są mieszaniną: w 80 proc. nasion męskosterylnego mieszańca pokolenia F1, którego rośliny nie produkują pyłku oraz w 20 proc. nasion męskopłodnego (wytwarzającego pyłek) zapylacza, którego pyłek zapyla rośliny zapylacza i rośliny mieszańcowe. Nasiona handlowe odmian mieszańcowych zrestorowanych stanowi pokolenie mieszańcowe F1. Na plantacji obsianej taką odmianą występują tylko rośliny męskopłodne, a więc wytwarzające pyłek, którym zapylają się same oraz zapylają rośliny sąsiednie. Odmiany mieszańcowe dobrze reagują na intensywną uprawę, a swój wysoki potencjał plonotwórczy w pełni ujawniają na dobrych stanowiskach i w sprzyjających rozwojowi rzepaku warunkach pogody. Plantacje produkcyjne należy obsiewać wyłącznie kwalifikowanym materiałem siewnym o gwarantowanej tożsamości odmianowej oraz najlepszych parametrach jakości siewnej. Nasiona odmian mieszańcowych rzepaku są materiałem jednokrotnego użycia do siewu, ponieważ zwiększona produktywność (efekt heterozji) ujawnia się wyłącznie w pierwszym pokoleniu (F1) i nie powtarza się w dalszych rozmnożeniach.

Znajomość warunków siedliskowych i cech użytkowych poszczególnych odmian, jest niezbędna przy wyborze odpowiedniej odmiany do uprawy. Dobór odmiany do uprawy jest bardzo istotnym elementem prawidłowej agrotechniki rzepaku. Podstawowymi kryteriami wyboru odmiany rzepaku do uprawy są: plon nasion (tłuszczu), wymagania siedliskowe, wczesność dojrzewania, odporność na wyleganie oraz podatność na choroby. Do uprawy powinniśmy wybierać te odmiany, których wartość została sprawdzona w warunkach naszego kraju. Pomocne w doborze odmian są corocznie tworzone przez Wojewódzkie Zespoły Porejestrowego Doświadczalnictwa Odmianowego (PDO), listy odmian rzepaku zalecanych do produkcji w określonych rejonach województw lub kraju.