Odpowiedzi na to pytanie trzeba szukać, analizując miejsce pochodzenia uprawianych obecnie gatunków zbóż kłosowych. Wszystkie wywodzą się z rejonu Żyznego Półksiężyca, inaczej zwanego Złotym Rogiem, będącego pasem żyznych ziem ciągnących się od Egiptu poprzez Palestynę i Syrię po dorzecze Tygrysu i Eufratu. Zanim zaczęto wykorzystywać je rolniczo, stanowiły komponent roślinności stepowej. Dominują w niej trawy, ale nie tylko z rodziny wiechlinowatych, do której n ależą zboża kłosowe.

PODWÓJNA KORZYŚĆ

Wszystkie trawy w toku ewolucji wytworzyły różne modyfikacje budowy nasion bądź owoców (botanicznie ziarniak jest owocem) umożliwiające ich rozprzestrzenianie. U jednych powstały organy lotne, dzięki czemu wiatr może je roznosić na znaczne odległości. Inne, takie jak pszenica czy jęczmień, wytworzyły na ziarniakach długie ości o mniej lub bardziej ząbkowanych brzegach, tworząc jednocześnie kłosy luźne, z którymi ziarniaki po dojrzeniu były słabo związane. Było to niezbędne, aby do roznoszenia ich wykorzystywać zwierzęta żyjące na tych rozległych otwartych przestrzeniach. Dzięki ościom i łatwemu wypadaniu z kłosów, ziarniaki wczepiały się w sierść zwierząt. Po krótszym lub dłuższym czasie krucha ość odłamywała się, a ziarniak wypadał na glebę. Wiele z nich było też przez zwierzęta strącanych i po opadnięciu na ziemię mogło zapoczątkować następne pokolenie. Nowy element morfologiczny okazał się jednocześnie skutecznym sposobem na ograniczenie apetytu żerujących zwierząt, a przecież każdy zjedzony ziarniak to zarówno dla rośliny, jak i gatunku ewidentna strata. Funkcja ochronna ości jest tą, którą najłatwiej zaobserwować. Trudniej dociec, że zasadniczym powodem ich powstania była potrzeba wytworzenia przez rośliny efektywnego sposobu rozprzestrzeniania.

GRUBSZE ZIARNO

Nie są to jedyne korzyści, jakie rośliny zyskały z wytworzenia ości. Są one aktywnymi organami fotosyntetycznymi, które dostarczają znacznej ilości asymilatów do ziarniaków. Ich korzystny wpływ na plonowanie zaznacza się szczególnie w lata suche i u odmian półkarłowych. Stwierdzono również pozytywną ich rolę w hamowaniu rozwoju mszyc.

W Katedrze Hodowli Roślin i Nasiennictwa Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu wykonano pracę badawczą, w której porównano ościste i bezostne linie wyprowadzone z trzech mieszańców pszenicy jarej. Linie nie różniły się pod względem wysokości roślin, liczby kłosów i liczby ziaren z kłosa. W doświadczeniu dowiedziono występowania między nimi istotnych różnic w masie tysiąca ziaren, co wskazuje na związek między ościstością a wielkością ziarniaków. Potwierdzenie tej zależności wykazano również w doświadczeniu polowym. Masa tysiąca ziaren form ościstych była ok. 6 proc. wyższa. Wyniki zostały zamieszczone w Biuletynie Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin nr 218/219. Autorem publikacji był Stanisław Jeliński.

MORFOLOGICZNE DOSTOSOWANIE DO SUSZY

Woda jest głównym czynnikiem wpływającym na stopień wykorzystania energii słonecznej w produkcji roślinnej. W latach niedoboru, jak i nadmiaru wody plony roślin ulegają znacznemu obniżeniu. Hodowla odmian odpornych na stres wodny jest bardzo trudna ze względu na konieczność stosowania kosztownych i długotrwałych testów fizjologicznych, które często prowadzą do zniszczenia rośliny i wobec tego są mało przydatne w trakcie selekcji we wczesnych pokoleniach mieszańcowych. Ponadto złożony sposób dziedziczenia wielu cech fizjologicznych, warunkujących odporność na suszę, hamuje postęp genetyczny. Znacznie łatwiejsze są natomiast prace dotyczące cech morfologicznych. Ościstość jest dobrym przykładem cechy związanej z odpornością na suszę, a jednocześnie łatwą do selekcji.

Wiedza na powyższy temat sprawia, że firmy hodowlano-nasienne, jak i plantatorzy zbóż są żywo zainteresowani uprawą odmian pszenicy ościstej. W USA ponad 60 proc. powierzchni zajętej przez tę roślinę obsiewanych jest właśnie nimi. Chętnie z nich korzystają także inne kraje, w których panuje suchy, kontynentalny klimat.

W Krajowym Rejestrze (KR) odmiany ościste pszenicy ozimej można dosłownie policzyć na palcach jednej ręki. Są to: Mewa (rok wpisania 1998), Ostroga (2008), Ostka Strzelecka (2006), Ostka Grodkowicka (2018) i Ostka Gruboziarnista Grodkowicka (2018). Dwie ostatnie zostały wpisane jako odmiany regionalne, a ich przydatność ogranicza się do obszaru następujących województw: dolnośląskie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie, małopolskie i podkarpackie.

Na Listę Odmian Zalecanych (LOZ) wpisane zostały dwie odmiany. Pierwszą z nich jest Ostroga, polecana do uprawy na terenie województw: dolnośląskie, lubuskie, pomorskie, śląskie, świętokrzyskie i podkarpackie. Drugą jest Sacramento - hodowca firma RAGT, wpisana do Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (lista CCA), a polecana do uprawy w Polsce na terenie woj. dolnośląskiego.

Można byłoby zatem sadzić, że wybór jest, delikatnie mówiąc, niewielki. W rzeczywistości jest znacznie lepiej. Hodowle zagraniczne (nie tylko zresztą one) oferują kwalifikowany materiał siewny wielu innych, wpisanych na listę CCA. Ile ich jest definitywnie, autor nie był w stanie stwierdzić, ponieważ zdarzają się sytuacje, w których firma zajmująca się reprodukcją nasion, importuje materiał siewny i rozprowadza go lokalnie, przez co w szerszej skali dana odmiana niknie. Stąd przedstawione zestawienie może okazać się niepełne.

Saatbau Polska jest na polskim rynku liderem ościstych odmian pszenicy ozimej. Oferuje ich łącznie 7 i są to: Activus, Amandus, Angelus, Guido, Lukullus, Panonnikus, Urbanus. RAGT Polska ma w swoim katalogu 4 propozycje: RGT Arezzo, RGT Boregar, RGT Premio, RGT Sacramento. Dwie odmiany ościste ma w swojej ofercie KWS Polska. Są to Fenomen i Solehio. W ofercie odmian z listy CCA jest też odmiana rodem z Mazowsza o nazwie Wilejka, a zarejestrowana przez HR Strzelce przed 2 laty na Litwie. Inne znalezione propozycje to - Pilgrim PZO z firmy IGP, CH Combin z Saaten Union, Euclide z Syngenty, Sonergy CS z Caussade, Emilio sprzedawany przez Procam i Bristol będący w ofercie firmy Vera-Agra.

PRZYJRZYJMY IM SIĘ BLIŻEJ

Angelus - grupa E

Mrozoodporność - 3,5. Toleruje wadliwy płodozmian - uprawę po pszenicy. Dobra tolerancja na okresowe niedobory wody. Duża do bardzo dużej odporność na mączniaka prawdziwego, duża na rdzę brunatną i choroby podstawy źdźbła, dość duża na septoriozę liści i fuzariozę kłosów. Termin dojrzewania średnio wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

CH Combin - grupa E

Zimotrwałość - 3,5. Niskie wymagania glebowe. Nie zalecana do wczesnego siewu. Wysoka tolerancja na okresowe susze. Wysoka odporność na rdze żółtą i brązową oraz septoriozę liści, dobra na fuzariozę kłosa. Odmiana niska, średnio wcześnie dojrzewająca. Przedstawiciel hodowcy: Saaten-Union Polska.

Lukullus - grupa E

Zimotrwałość - 3. Wysoka tolerancja na niedobory wody i mozaikowatość gleb. Nie toleruje opóźnionego terminu siewu. Bardzo wysoka odporność na mączniaka prawdziwego i fuzariozę kłosów, wysoka na rdze, na pozostałe choroby średnia. Termin dojrzewania wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

Pilgrim PZO - grupa E

Wysoka zimotrwałość. Tolerancyjna na termin siewu. Nadaje się na gleby lekkie. Można ją uprawiać na stanowiskach typowych dla żyta mieszańcowego, glebach mozaikowatych, ale utrzymanych w dobrej kulturze, wrażliwych na okresowe niedobory wody. Dobra odporność na rdzę brunatną i żółtą oraz wirusy odglebowe - SBWMV, SBCMV i WSSMW - typowe dla słabszych stanowisk glebowych. Wczesny termin dojrzewania. Przedstawiciel hodowcy: IGP Polska.

Emilio - grupa E/A

Mrozoodporność - 5. Niewielkie wymagania glebowe. Przydatna na suche stanowiska. Bardzo wysoka odporność na mączniaka prawdziwego, rdze brunatną i żółtą, brunatną plamistość liści, wysoka na septoriozy liści i plew oraz fuzariozę kłosów. Odmiana wcześnie dojrzewająca. Odmiana austriackiej hodowli Saatzucht Edelhof. Znajduje się w ofercie firmy Procam.

Activus - grupa A Tu proszę wstawić fot. S03-maly

Zimotrwałość - 4. Wykazuje średnią tolerancję na mozaikowatość gleb, natomiast wysoką na okresowe susze. Nadaje się do opóźnionych siewów. Wykazuje dużą do bardzo dużej odporność na mączniaka prawdziwego i rdze brunatną i źdźbłową, a na pozostałe choroby grzybowe średnią. Termin dojrzewania przeciętny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

Euclide - grupa A

Zimotrwałość - 3,5. Może być uprawiana na wszystkich rodzajach gleb. Zalecana do siewu tylko w terminie optymalnym. Bardzo duża odporność na mączniaka prawdziwego, duża na septoriozę liści i fuzariozę kłosów, średnia na pozostałe choroby. Termin dojrzewania bardzo wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Syngenta Polska.

Fenomen - grupa A

Zimotrwałość na poziomie 4,5. Przydatna do uprawy na terenie całego kraju. Polecana do intensywnej uprawy. Bardzo duża odporność na rdze żółtą i brunatną oraz brunatną plamistość liści, duża na mączniaka prawdziwego i rdzę brunatną, średnia na choroby

podstawy źdźbła oraz septoriozy liści i plew. Odporność na fuzariozę kłosów dość mała. Przedstawiciel hodowcy: KWS Lochow Polska

Guido - grupa A

Zimotrwałość - 4. Wykazuje dużą tolerancję w stosunku do warunków glebowych. Znosi okresowe niedobory wody. Przydatna, gdy siew przeprowadzany jest w opóźnionym terminie. Reaguje niewielkim spadkiem plonu w sytuacji uprawy pszenica po pszenicy. Odporność na wszystkie choroby grzybowe wysoka do bardzo wysokiej. Termin dojrzewania wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

Ostroga - grupa A

Wysoki stopień mrozoodporności. Elastyczna odnośnie terminu siewu. Tolerancyjna w stosunku do jakości gleb. Dobra odporność na choroby grzybowe. Dojrzewa w terminie średnio-późnym. Hodowca: HR Danko

Pannonikus - grupa A

Mrozoodporność - 3,5. Wymagania glebowe średnie do niskich, dobra tolerancja na niskie pH. Może być wykorzystana do siewu w opóźnionym terminie. Bardzo wysoka odporność na mączniaka prawdziwego, rdze brunatną i żółtą oraz brunatną plamistość liści. Wysoka odporność na septoriozy liści i plew oraz fuzariozę kłosów. Termin dojrzewania średnio wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

RGT Arezzo - grupa A

Zimotrwałość 2,5. Wymagania glebowe średnie do niskich. Odporna na okresowe susze. Tolerancja na kwaśny odczyn gleby średnia do wysokiej. Odporność na brunatną plamistość liści duża do bardzo dużej, na choroby podstawy źdźbła, septoriozy liści i plew oraz fuzariozę kłosów duża, na mączniaka prawdziwego dość duża do dużej, na rdzę brunatną dość duża. Termin dojrzewania wczesny. Przedstawiciel hodowcy: RAGT Semences Polska.

RGT Boregar - grupa A

Zimotrwałość - 3. Wymagania glebowe niskie. Tolerancja na kwaśny odczyn gleby średnia do wysokiej. Dobrze sobie radzi w warunkach późno wiosennej suszy. Odporność na septoriozę plew duża do bardzo dużej, na choroby podsuszkowe, mączniaka prawdziwego i septoriozę liści dość duża, na brunatną plamistość liści i fuzariozę kłosów średnia, na rdzę brunatną mała. Termin dojrzewania wczesny. Przedstawiciel hodowcy: RAGT Semences Polska.

RGT Premio - grupa A

Zimotrwałość - 2,5. Wymagania glebowe średnie do niskich. Bardzo wysoka odporność na okresowe susze. Toleruje opóźniony termin siewu. Odporność na wszystkie choroby grzybowe wysoka do bardzo wysokiej. Termin dojrzewania wczesny do bardzo wczesnego. Przedstawiciel hodowcy: RAGT Semences Polska.

Sacramento - grupa A

Zimotrwałość zadowalająca, w ocenie COBORU - 3. Wymaga siewu w terminie optymalnym do lekko opóźnionego. Tolerancyjna na słabsze gleby. Dobra odporność na rdze żółtą i brunatną, septoriozy liści i plew oraz fuzariozę kłosów. Średnio odporna na mączniaka oraz choroby podstawy źdźbła. Odmiana jest wrażliwa na chlorotoluron. Wczesny termin dojrzewania. Przedstawiciel hodowcy: RAGT Semences Polska.

Solehio - grupa A

Mrozoodporność - 5. Dobrze znosi stanowiska graniczne dla pszenicy. Wcześnie nalewa ziarno, przez co jest mniej podatna na wczesnoletnie susze. Odmiana odznacza się bardzo dobrą odpornością na septoriozę liści, rdzę żółtą oraz fuzariozę kłosów. Jej podatność na choroby podsuszkowe i mączniaka prawdziwego jest średnia do wysokiej, natomiast na rdzę brunatną wysoka. Termin dojrzewania wczesny do średniego.

Urbanus - grupa A

Zimotrwałość - 5. Bardzo duża tolerancja na zmienność glebową i okresowy niedobór wody. Tolerancyjna na opóźniony termin siewu. Wysoka odporność na mączniaka prawdziwego i rdze żółtą i brunatną, średnia na pozostałe choroby grzybowe. Termin dojrzewania wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

Wilejka - grupa A

Bardzo wysoka zimotrwałość - 7,5, tj. na poziomie żyta ozimego. Niskie wymagania glebowe i tolerancja na niskie pH. Rośliny odznaczają się podwyższoną odpornością na choroby podstawy źdźbła, rdzę brunatną, brunatną plamistość liści, fuzariozę kłosów. Bardzo wysoką na septoriozę plew. Termin dojrzewania średni. Hodowca: HR Strzelce, Grupa IHAR.

Viriato - grupa A

Zimotrwałość - 3. Wymagania glebowe niskie. Wykazuje odporność na okresowe niedobory wody. Odporność na choroby podsuszkowe, brunatną plamistość liści, rdzę żółtą i septoriozę plew duża, na rdzę brunatną, septoriozę liści i fuzariozę kłosów dość duża, na mączniaka prawdziwego dość mała. Termin dojrzewania wczesny. Przedstawiciel hodowcy: RAGT Semences Polska.

Sonergy CS - grupa A/B

Mrozoodporność - 3,5. Tolerancyjna na jakość gleb. Odznacza się wysoką odpornością na mączniaka prawdziwego, rdze brunatną i żółtą, średnią na septoriozy liści i plew oraz fuzariozę kłosów. Odporność na choroby podstawy źdźbła niska. Odmiana wczesna, o szybkim terminie kłoszenia i dojrzewania. Przedstawiciel hodowcy: Caussade Nasiona Polska.

Amandus - grupa B

Zimotrwałość - 3,5. Średnie wymagania glebowe. Wysoka tolerancja na suszę. Polecana do intensywnej uprawy. Wysoka odporność na rdze, brunatną plamistość liści i septoriozę plew, średnia na mączniaka prawdziwego, niska na septoriozę liści i fuzariozę kłosów. Termin dojrzałości zbiorczej bardzo wczesny. Przedstawiciel hodowcy: Saatbau Polska.

Bristol - grupa B

Zimotrwałość - brak informacji. Duże zdolności adaptacyjne do warunków środowiskowych. Dobra odporność na choroby grzybowe. Termin dojrzewania średnio późny. Odmiana holenderskiej hodowli Wiersum Plantbreeding. Znajduje się w ofercie firmy Vera-Agra.

Mewa - grupa B

Bardzo dobra mrozoodporność - 6. Przydatna do uprawy na różnych rodzajach gleb. Wykazuje dobrą odporność na większość chorób. Termin dojrzewania wczesny. Hodowca: HR Danko.

Charakterystyka odmian została opracowana na podstawie informacji przedstawionych na stronach internetowych firm.