Heterozja to określenie pochodzące z języka greckiego (hetérōsis, czyli przekształcenie) określające zjawisko zwiększenia - w odniesieniu do rodziców - wielkości ważnych gospodarczo cech u osobników pierwszego pokolenia mieszańców (nazywanego F1). U roślin przejawia się ona przyspieszeniem rozwoju osobniczego skutkującego zwiększeniem: masy wegetatywnej, plonu nasion, odporności na choroby i zdolności przystosowawczych do niekorzystnych czynników środowiskowych. Efekt heterozji można wykorzystać tylko w pierwszym pokoleniu. W dalszych etapach na skutek segregacji i rekombinacji genów zjawisko to ulega rozmyciu. Przez to materiał siewny odmian mieszańcowych może być wykorzystany tylko jednorazowo.

Na początku XX w. George Shull przeprowadził eksperymenty polegające na krzyżowaniu linii wsobnych kukurydzy. Uzyskane w ten sposób rośliny (F1) były znacznie bardziej żywotne i dwukrotnie bardziej plenne. Opisując to zjawisko, wprowadził termin: "heterozja". Genetycy (ale nie tylko oni) zaczęli poszukiwać przyczyn obserwowanego zjawiska. Jest na ten temat kilka teorii.

Według pierwszej z nich - nazywanej teorią współdziałania genów, występowanie heterozji w pierwszym potomnym pokoleniu wynika z nagromadzenia dużej ilości genów dominujących.

Teoria superdominacji zakłada natomiast, że heterozja pojawia się na skutek lepszego dostosowaniu heterozygotycznych osobników potomnych do danych warunków środowiskowych, w porównaniu do każdego z homozygotycznych rodziców. Jednocześnie przyjmuje ona, że dany gen jest odpowiedzialny za konkretną cechę, np. odporność na daną chorobę, mrozoodporność, wielkość kolb.

Trzecia z nich to teoria współdziałania genomu z plazmonem, dzięki czemu roślina nabywa wyjątkowo korzystnych cech o znaczeniu gospodarczym. Genom jest to materiał genetyczny w haploidalnym (pojedynczym) zespole chromosomów. Plazmon oznacza natomiast geny zlokalizowane poza jądrem komórkowym. Znajdują się one w chloroplastach i dziedziczone są tylko po matce.

ZACZEŁO SIĘ OD KUKURYDZY

W latach 20. i 30. XX w. opracowano przemysłowe metody produkcji hybrydowych odmian kukurydzy, które szybko zdobyły uznanie i doprowadziły do znacznego wzrostu plonów. Dzięki wyższej plenności można wyprodukować więcej żywności bez zwiększenia powierzchni uprawy. Na przykład w USA w roku 1930 z 44,8 mln ha zebrano 55 mln t nasion, a 70 lat później, bazując wyłącznie na odmianach heterozyjnych ze znacznie mniejszej powierzchni, bo wynoszącej 32 mln ha, uzyskano 280 mln t, czyli ponad 6 razy więcej.

Osiągnięcia w hodowli mieszańcowych odmian kukurydzy stały się bodźcem do badań nad wykorzystaniem efektu heterozji w innych gatunkach roślin uprawnych. Spośród gatunków rolniczych - poza kukurydzą - heterozyjne odmiany mieszańcowe dominują u buraka cukrowego i rzepaku. Powoli wprowadzane są także do uprawy zbóż kłosowych.

Żyto ozime było pierwszym gatunkiem, w którym udało się uzyskać odmiany heterozyjne. Zajęto się nim, ponieważ podobnie jak kukurydza czy rzepak jest obcopylne. Zatem bazując na zdobytej wcześniej wiedzy i opracowanych technikach hodowlanych, można było liczyć na stosunkowo szybkie efekty komercyjne.

Ostatnio na rynek wchodzą także odmiany heterozyjne zbóż samopylnych - pszenicy i jęczmienia. Jest to duży sukces, gdyż wyhodowanie odmian mieszańcowych u zbóż samopylnych jest niezmiernie trudne. Problemem jest bowiem nie tylko odpowiedni dobór form wyjściowych dających w mieszańcach efekt heterozji, ale także, a może przede wszystkim, opracowanie technik umożliwiających uzyskanie nasion mieszańcowych na skalę komercyjną.

W ŻYCIE NA BOGATO

W hodowli odmian mieszańcowych żyta podstawową rolę odgrywają firmy niemieckie. Pierwsze odmiany heterozyjne wyhodowano i zarejestrowano w Niemczech w 1989 r. i obecnie uprawianych jest tam ich kilkadziesiąt. W Polsce, do Krajowego Rejestru (KR) wpisanych jest łącznie 66 odmian, z czego 40 to hybrydy, wprowadzone na wniosek 4 firm: KWS Lochow Polska, Saaten-Union Polska, Monsanto Polska i Hodowla Roślin Smolice grupa IHAR.

Najwięcej odmian - aż 30 - zarejestrowała firma...

...więcej o odmianach heterozyjnych żyta, a także jęczmienia oraz pszenicy znajdziesz w najnowszym lipcowym wydaniu miesięcznika "Farmer"