Jeszcze na przełomie XIX  i XX wieku powierzchnia uprawy orkiszu była większa niż innych pszenic chlebowych. Orkisz odegrał ważną rolę w wyhodowaniu nowoczesnych form pszenicy zwyczajnej, którym ustąpił miejsca na początku XX wieku.

Zalety
Obecnie powierzchnia jego uprawy w Europie wynosi około 18 tys. hektarów i skoncentrowana jest głównie w gospodarstwach ekologicznych. W Polsce, według danych szacunkowych, uprawia się około 200–300 hektarów orkiszu, a zainteresowanie tym zbożem rośnie z roku na rok. Podobnie jak w innych krajach znajduje on swoje miejsce głównie w gospodarstwach ekologicznych.

Odżywające zainteresowanie uprawą orkiszu wynika z nadprodukcji zbóż podstawowych, wprowadzania technologii przyjaznych środowisku oraz rosnącego zainteresowania konsumentów nowymi produktami. Jest to żywność zdrowa, wspomagająca leczenie chorób nowotworowych, zapobiegająca przed ich wystąpieniem oraz wzbogacająca dietę.
Ziarno orkiszu zawiera więcej białka (13–17 proc.) niż ziarno pszenicy chlebowej. Jest od nich także bogatsze w lepiej przyswajalny gluten, tolerowany przez niektóre osoby chore na celiakię. Ponadto zawiera więcej cynku, miedzi i selenu oraz witamin A, E i D. Dominującym kwasem tłuszczowym jest wartościowy dla zdrowia kwas linolenowy. Gatunek ten jest również bogatym źródłem błonnika pokarmowego.

Wymagania
Orkisz ma dużą zdolność przystosowawczą do warunków ekstensywnej uprawy i jest tolerancyjny na niesprzyjające warunki środowiskowe. Maleje wówczas różnica w plonowaniu pomiędzy pszenicą zwyczajną a orkiszem, natomiast w wilgotnych i zimnych rejonach orkisz plonuje nawet wyżej niż pszenica zwyczajna. Jest odporniejszy na choroby źdźbła i kłosa (septoriozę kłosa, rdzę źdźbłową). Szczególnie odporny jest na wiele szczepów rdzy żółtej, która atakuje pszenicę głównie w północnej i środkowej Europie. Ponadto orkisz nie wymaga zaprawiania przed siewem, gdyż ziarno chronione jest przez twarde plewki.

Z tych względów zboże to jest bardzo cenne dla rolnictwa ekologicznego oraz do uprawy na terenach o podwyższonych wymaganiach ekologicznych (tereny okalające ujęcia wód, otuliny parków narodowych itp.).

Łagodna zima, bez długich mrozów, sprzyja plonowaniu orkiszu. Podobnie jak inne zboża, woli on niższe temperatury w okresie wzrostu i rozwoju wegetatywnego (maj, czerwiec). Do korzystnych dla plonowania orkiszu należą lata o zwiększonych opadach w grudniu i w maju.

Uprawa
Orkisz nie ma specjalnych wymagań w stosunku do przedplonu. Najbardziej wskazane są jednak rośliny niezbożowe, w tym motylkowe drobno- i grubonasienne, rzepak czy też okopowe. Orkisz dobrze udaje się jedynie na stanowiskach odkwaszonych, podobnie jak pszenica zwyczajna, dla której optymalne pH wynosi 6–7.

Pod względem zapotrzebowania na fosfor i potas jego wymagania są podobne do pszenicy ozimej. Jednak orkisz lepiej wykorzystuje składniki pokarmowe niż pszenica zwyczajna i ma mniejsze zapotrzebowanie na azot. Roślina ta jednak przy wysokich dawkach azotu wykazuje podatność na wyleganie.

W badaniach prowadzonych w Akademii Rolniczej w Poznaniu stwierdzono, że nawożenie, niezależnie od formy wniesienia składników, stabilizowało plonowanie orkiszu. W doświadczeniach tych stosowano obornik w dawce 20 t/ha bądź ½ tej dawki plus uzupełniające nawożenie mineralne oraz zbilansowane dawki nawozów mineralnych, które pokrywały składniki zawarte w oborniku. Nawożenie obornikiem powodowało spadek plonu ziarna. Jest to dość trudna do wytłumaczenia reakcja, gdyż nie obserwowano na tych poletkach zwiększonych zaników roślin ani większego natężenia chorób. Szczególnie niekorzystne efekty nawożenia organicznego wystąpiły w roku charakteryzującym się łagodną zimą i warunkami pogodowymi sprzyjającymi plonowaniu orkiszu.

Siew
Materiałem siewnym orkiszu pszennego są kłoski, a nie – jak to bywa u pozostałych zbóż – nagie lub oplewione ziarno. Fakt ten nastręcza duże problemy związane z wysiewem i uzyskaniem prawidłowej, równomiernej obsady roślin. W praktyce często orkisz wysiewa się rzutowo, przykrywając kłoski warstwą gleby za pomocą odpowiednio ciężkiej brony. Można też pokusić się o wyregulowanie siewnika zbożowego tak, aby kłoski nie zapychały przyrządów wysiewających. W praktyce jest to dość trudne. Można również zastosować siewniki przystosowane do wysiewu roślin strączkowych. Użycie jakiegokolwiek siewnika wymaga jednak starannej regulacji i przetestowania przed siewem oraz ciągłej kontroli jego pracy, gdyż częstym zjawiskiem jest zapychanie się redlic, co powoduje przepusty w rzędach.

W doświadczeniach porównywano rozwój i plonowanie roślin pochodzących z wysiewu ziarniaków i kłosków. Po wysianiu ziarniaków obserwowano ponaddwukrotnie mniejszy procent zaników w okresie od wschodów do zbioru niż po wysiewie kłosków (odpowiednio 13 i 26 proc.). Równomierniej rozmieszczone rośliny w porównaniu z kiełkującymi z kilkuziarnowych kłosków stanowiły dla siebie mniejszą konkurencję, co pozwalało na rozwój silniejszych roślin. Natomiast w plonowaniu roślin uzyskano bardzo niewielkie różnice. Wynika z tego, że obsada roślin uzyskana przy wysiewie kłosków jest zadowalająca i w praktyce należy wysiewać kłoski. Przemawia za tym również zjawisko uszkodzenia zarodków, do którego często dochodzi podczas omłotu.

Plon ziarna orkiszu wyraźnie zależy od głębokości siewu, korzystniejszy jest siew głęboki. Przy siewie na głębokość 6 cm uzyskano 4,2 t/ha, a przy siewie na głębokość 2 cm – 4 t/ha. Przy siewie gęstszym uzyskano także większą liczbę kłosów na 1 mkw.

Wstępne wyniki doświadczenia prowadzonego w warunkach środkowej Wielkopolski wskazują, że optymalny termin siewu dla formy ozimej orkiszu jest nieco późniejszy niż dla pszenicy zwyczajnej. Trudno jest jednak obecnie podać dokładne zalecenia dla rolników, bo problem ten wymaga jeszcze wielu badań. Na przykład w sezonie 2004/2005 dla odmiany Bauländer najwyższe plony ziarna uzyskano przy siewie wykonanym 8 października, a dla odmiany Schwabenkorn – 22 października. Obie odmiany orkiszu pochodzą z Niemiec.

Opóźnianie terminu siewu jest korzystne również z uwagi na łatwość utrzymywania plantacji w stanie niezachwaszczonym. Przeprowadzanie zabiegów agrotechnicznych w okresie późniejszym zmniejsza bowiem spektrum chwastów rozwijających się jesienią, co jest szczególnie istotne w gospodarstwach ekologicznych. Gęsto zasiany orkisz wiosną łatwo konkuruje z chwastami.

Gęstość siewu orkiszu ozimego zależy od odmiany. W warunkach środkowej Wielkopolski odmiana Bauländer plonowała najwyżej przy wysiewie 300 kg kłosków/ha, natomiast Schwabenkorn przy 200 kg kłosków/ha. Dane literaturowe jako optymalną podają gęstość siewu od 160 do 250 kłosków/mkw. Regułą jest niskie rozkrzewianie się roślin pochodzących z siewów zagęszczonych i odwrotnie, orkisz siany w małej gęstości rozkrzewi się silniej. Jest to gatunek prymitywny, o silnej samoregulacji łanu. W gospodarstwach ekologicznych warto jednak stosować siewy zagęszczone z uwagi na ograniczanie rozwoju chwastów.

Odchwaszczanie
Zwalczanie chwastów w gospodarstwie ekologicznym jest trudne, dlatego należy wybierać pola wolne od chwastów wieloletnich. Można stosować bronowanie. Dobrym sposobem ograniczania zachwaszczenia jest wiosenne podsiewanie koniczyny, która po zbiorze orkiszu będzie się dalej rozwijała. Jeżeli uprawa jest prowadzona w innym systemie, wtedy w zależności od spektrum występujących gatunków można zastosować środki chwastobójcze zarejestrowane dla pszenicy zwyczajnej.

Zbiór
Zbiór orkiszu jest trudny, gdyż kombajn zbożowy nie wymłaca ziarna. Uzyskuje się masę poomłotową, która zawiera częściowo omłócone kłoski. Oczywiście są specjalistyczne maszyny młócące do orkiszu, które można oglądać np. w muzeum rolnictwa w Szreniawie. Współczesne młocarnie produkowane są i używane w Niemczech, Austrii i Szwajcarii. Producenci orkiszu radzą sobie w różny sposób. Można wielokrotnie przepuszczać masę poomłotową przez młocarnię do zbóż, a następnie ziarno doczyścić. Można zastosować odpowiednio wyregulowany bukownik, po czym ziarno trzeba też doczyszczać. Użycie jakiejkolwiek maszyny do omłotu orkiszu wymaga bardzo dokładnej regulacji, a najczęściej przeróbki.

Plonowanie
Plony ozimych odmian orkiszu w dziewięcioletnich badaniach prowadzonych w Swadzimiu koło Poznania były zmienne w latach i dla odmiany Bauländer wahały się od 1,3 do 4,7 t/ha, natomiast dla odmiany Schwabenkorn od 1,1 do 4,8 t/ha. Wskazuje to na dużą zależność plonowania tego gatunku od przebiegu pogody. Najwyższe plony osiągnięto w latach o łagodnych zimach i o dużej ilości opadów w grudniu i maju. W badaniach prowadzonych w rejonie Nitry plony ziarna odmiany Bauländer były znacznie wyższe i wynosiły aż 6,06 t/ha, ustępując pszenicy zwyczajnej tylko o 8 procent. Wynika z tego, że uprawy orkiszu trzeba się nauczyć, nie tylko z nielicznych, dostępnych publikacji, ale wypraktykować własne sposoby.

Warto wiedzieć
Orkisz może być wykorzystywany w różnych fazach wzrostowych. „Orkisz zielony”, czyli niedojrzałe ziarno, może być gotowany i spożywany jako dodatek do dań lub przyrządzany w formie zupy. Dojrzałe ziarno orkiszu po zmieleniu stanowi cenny surowiec dla przemysłu piekarskiego, może być używane do wypieku chleba, bułek i pieczywa chrupkiego oraz do wyrobu makaronu. Dodatek mąki orkiszowej poprawia smak i przedłuża świeżość pieczywa pszennego. Stosowany może być również jako zboże pastewne zamiennie z owsem i jęczmieniem. Jego wartość odżywcza jest podobna do owsa, również plewy charakteryzuje wysoka wartość zbliżona do ziarna.

Autorka jest profesorem nadzwyczajnym w Akademii Rolniczej w Poznaniu

Źródło: "Farmer" 24/2006