W ostatnich latach jest duże zainteresowanie konsumentów wyrobami z mąki orkiszowej. Orkisz spożywa się w postaci kaszy, kleiku, pieczywa, płatków, makaronu, klusek, naleśników, otrąb, słodyczy, kawy. Zawiera on duże ilości niezbędnych składników odżywczych: białka, błonnika, nienasyconych kwasów tłuszczowych, węglowodanów, witamin, biopierwiastków.

Najstarsze zboże

Orkisz to jedno z najstarszych zbóż wykorzystywanych przez człowieka. Był uprawiany w Europie dziewięć tysięcy lat temu i jest o nim już wzmianka w Starym Testamencie. Przed laty w Polsce, jeszcze w okresie powojennym, orkisz uprawiano nawet w dosyć dużej ilości w miejscowościach podgórskich. Pszenica ta zniknęła z pól w latach osiemdziesiątych, a obecnie przeżywa swój renesans, zwłaszcza na zachodzie Europy, gdzie powierzchnia uprawy wynosi około 18 tys. ha, w Polsce – około 300 ha. Głównie uprawia się go w gospodarstwach ekologicznych.

Pszenica orkisz tworzy bardzo długie i luźne kłosy kształtu równowąskiego, które mogą być ościste lub bezostne. Osadka kłosowa jest łamliwa, podczas omłotu rozpada się na pojedyncze kłoski. W kłosku znajdują się zazwyczaj dwa ziarniaki. Plewy i plewki są skórzaste, twarde, ściśle przylegają do ziarniaka i uniemożliwiają jego wypadnięcie.

Odmiany

W Polsce zazwyczaj uprawia się odmiany niemieckie: Schwabenkorn, Frankenkorn, Ceralio, Schwabenspelz, Ostro i Oberkulmer Rothkorn. W naszych warunkach najlepiej plonuje Frankerkorn i Schwabenspelz oraz Ceralio. Dużym mankamentem jest brak polskiej odmiany. Dlatego wiele ośrodków prowadzi prace hodowlane w tym zakresie, między innymi Hodowla Roślin Strzelce. Może się ona poszczycić kilkoma rodami. Badania nad ich wymaganiami agrotechnicznymi prowadzone są w Instytucie Uprawy Nawożenia i Gleboznwstwa-PIB w Puławach.

Uprawa

Wymagania orkiszu co do przedplonu są podobne do pszenicy zwyczajnej. Lepiej plonuje po przedplonach niezbożowych. Orkisz najlepsze plony daje na glebach odkwaszonych, o wysokiej zawartości składników mineralnych. Wymagania orkiszu co do zapotrzebowania na fosfor i potas są podobne do pszenicy zwyczajnej.

Siew

Materiałem siewnym orkiszu mogą być kłoski lub ziarniaki. Wysiew kłosków jest trudniejszy i nie zapewnia równomiernej obsady roślin na jednostce powierzchni. Obecnie wyhodowane rody krzewią się dość słabo, w związku z tym najlepiej jest wysiać 500–600 ziaren na m2. Mniejsza ilość wysiewu nie pozwala na uzyskanie optymalnej obsady kłosów, dlatego nie otrzymuje się zadowalających plonów. Optymalna gęstość siewu z kłosków to 160–250 sztuk na metr kwadratowy.

W praktyce często orkisz wysiewa się rzutowo, przykrywając kłoski warstwą gleby za pomocą brony. Użycie siewnika wymaga starannej regulacji, wykonania próby i ciągłej kontroli. Siew w gospodarstwach ekologicznych przeprowadzony jest zazwyczaj w szerokie rzędy, umożliwiające użycie pielnika. Siew w kłoskach wymaga umieszczenia ich na głębokość mniej więcej 6 cm, a ziarna – 4–5 cm. Termin siewu jest taki sam, jak dla pszenicy zwyczajnej.

Nawożenie

Orkisz uprawiany jest przede wszystkim w gospodarstwach ekologicznych, w których składniki pokarmowe muszą być dostarczone z nawozów organicznych: obornika, kompostu, gnojówki. Badania wykonane w IUNG-PIB wskazują, że przy jego uprawie w gospodarstwach nieekologicznych możliwe jest zastosowanie nawozów mineralnych, zarówno fosforowych, potasowych, jak i azotowych. Jak wynika z badań, zadowalające plony uzyskano, stosując 80 kg N/ha na glebie kompleksu żytniego bardzo dobrego. Dawka większa (120 kg N/ha) na glebach dobrych nie powoduje już istotnego wzrostu plonu. Azot należy stosować w dwóch terminach: w okresie ruszenia wegetacji wiosną (50 proc. dawki) i strzelania w źdźbło (50 proc.). Nawożenie azotem wpływa na cechy wartości technologicznej. Największą zawartością białka i glutenu charakteryzowało się ziarno pszenicy orkisz nawożonej dawką 80 kg N/ha. Zawartość białka w ziarnie była nieco mniejsza niż w odmianach grupy jakościowej pszenicy ozimej, zawartość glutenu na poziomie odmian jakościowych. Ziarno to cechuje się liczbą opadania optymalną dla przemysłu młynarskiego.

Pielęgnacja

Najczęstszym zabiegiem pielęgnacyjnym w uprawie orkiszu jest bronowanie wiosenne w poprzek rzędów. Zabieg ten wykonuje się, gdy nie występują przymrozki. Pobudza on rośliny do intensywnego krzewienia i niszczy wschodzące chwasty. Bronowanie przyczynia się również do ograniczenia parowania wody z gleby i powoduje jej ogrzanie. Siew orkiszu w szerokie rzędy umożliwia zastosowanie pielnika. Jeżeli zboże uprawia się w gospodarstwach nieekologicznych, możliwe jest stosowanie herbicydów jak dla pszenicy ozimej.

Zbiór

Termin zbioru orkiszu ma bardzo duże znaczenie dla wielkości plonu. Kłosy orkiszu są łamliwe. W fazie dojrzałości pełnej łatwo się kruszą i opadają na ziemię. Dokonując zbioru kombajnem, należy zmniejszyć obroty nagarniacza. Ważne jest odpowiednie ustawienie młocarni i wentylatora. Duży problem nastręcza wymłócenie ziarna. Wydaje się, że najlepszą maszyną jest odpowiednio przerobiony bukownik do koniczyny. Siatka na sitach powinna być stalowa, o oczkach 4 mm.

Ziarno orkiszu atakują szkodniki magazynowe. Najbardziej niebezpieczny jest wołek zbożowy. Kłoski orkiszu przed prze-chowywaniem powinny być suche (poniżej 15 proc. wilgotności), ponieważ bardzo szybko chłoną wodę, a przez to może dojść do zawilgocenia i spleśnienia ziarna.

Orkisz na zdrowie 

Według niemieckich lekarzy systematyczne spożywanie produktów zawierających ziarna orkiszu regeneruje cały organizm, przywracając zdrowie. Daje na długo uczucie sytości, jak również dobre samopoczucie. Poprawia trawienie i pracę układu nerwowego. Kasza orkiszowa zapobiega kamicy żółciowej, zmniejsza zapotrzebowanie na insulinę i zwiększa tempo przemiany materii. Orkisz poprawia krążenie krwi, wzmacnia narządy zmysłów, spowalnia procesy starzenia się organizmu. Dojrzałe ziarno zawiera rodanid. Substancję, która wzmacnia odporność i zapobiega niedokrwistości. Zboże to, niestety, zawiera gluten. Powinny więc go unikać osoby cierpiące na celiakię i uczulone na białko pszenicy.

Autorka jest pracownikiem naukowym Instytutu Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa-PIB w Puławach

Źródło: "Farmer" 17/2008