Przedstawiając zasady uprawy żyta, zwracałem uwagę szczególnie na te elementy agrotechniki, które nie wymagają od rolników większych nakładów finansowych.

Warunki glebowe

Żyto dobrze wykorzystuje wodę, gdyż ma silnie rozbudowany system korzeniowy. Lepiej niż pszenica gospodaruje zapasami wody pozimowej w glebie. Natomiast wczesne kłoszenie sprawia, że jest mniej wrażliwe niż pszenica i pszenżyto na niedobory wody występujące późną wiosną. Odznacza się także dużą tolerancją na zakwaszenie gleby.

Najwyższe plony żyta osiąga się na glebach kompleksu pszennego dobrego (kompleks 2). Zwykle uprawiane jest jednak na glebach słabszych kompleksów. Na glebach kompleksu żytniego bardzo słabego (kompleks 7) plonuje dwukrotnie gorzej niż na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego (kompleks 4).

Odmiany żyta mieszańcowego mają podobne wymagania glebowe jak odmiany populacyjne, a ich przewaga uwidacznia się szczególnie na glebach średnich i słabych. Jednak ze względu na wysokie plony (5–7 t/ha) rośliny muszą pobrać dostateczną ilość składników pokarmowych oraz wody z gleby. Dlatego do uprawy odmian mieszańcowych nie nadają się gorsze gleby V klasy bonitacyjnej.

Duży wpływ na plonowanie żyta ma pogoda. W latach suchych lepsze plony uzyskuje się na kompleksach pszennych, a w wilgotnych – na żytnich. Wynika to ze zwiększonego wylegania żyta i większego jego porażenia przez choroby grzybowe na glebach najlepszych niż na słabszych.

Przedplon

Dla żyta najlepszymi przedplonami są rośliny strączkowe (łubin wąskolistny, łubin żółty). Takich przedplonów jest jednak niewiele. Gorszym przedplonem są ziemniaki uprawiane na oborniku, po których żyto plonuje o 10 proc. niżej niż po roślinach strączkowych. Dobrymi przedplonami są także jęczmień jary i owies, najgorszym żyto. Wysiewane po życie na glebach lekkich plonuje o 10 proc. mniej, a po kilku latach takiego następstwa nawet o 20 proc. mniej niż po przedplonach dobrych. W takiej sytuacji pewnym rozwiązaniem jest uprawa wsiewki seradeli, którą przyoruje się przed kolejnym siewem żyta. Pozwala to na zmniejszenie obniżki plonu, ale jednocześnie ogranicza możliwości chemicznego zwalczania chwastów wiosną w uprawie żyta.

Przedplon ma duży wpływ na wielkość ziarna. Im lepszy jest przedplon, tym ziarno jest dorodniejsze. Największy udział pośladu i najmniejszy udział ziarna grubego jest przy uprawie żyta po życie.

Prawidłowy płodozmian ogranicza także występowanie szkodników (mszyc, skrzypionki, pryszczarków). W miarę możliwości trzeba unikać uprawy żyta w pobliżu łąk, pastwisk i nieużytków. Ogranicza to występowanie ploniarki zbożówki i pryszczarka heskiego. W zwalczaniu mszyc konieczne jest także niszczenie czeremchy, na której zimują mszyce.

Odmiany mieszańcowe żyta mają podobne wymagania dotyczące przedplonu co odmiany populacyjne. Lepiej plonują po dobrych przedplonach, ale można je wysiewać również po zbożach. Nie poleca się ich uprawiać po życie z powodu ryzyka porażenia przez sporysz.

Uprawa przedsiewna

Żyto wymaga dobrze odleżałej roli, a siew w świeżą glebę powoduje przedłużenie wschodów i zwiększenie ich nierównomierności. Poza tym dochodzi do odsłaniania węzła krzewienia i obrywania korzeni, co zmniejsza zimotrwałość roślin. Na 3 tygodnie przed siewem trzeba wykonać orkę siewną na głębokość 20 cm. Rolę po orce natychmiast się bronuje, a bezpośrednio przed siewem doprawia, używając agregatu uprawowego. Po później zbieranych przedplonach przeprowadza się jedynie talerzowanie, a następnie orkę siewną pługiem zagregatowanym z wałem Campbella.

Nawożenie fosforowo-potasowe. Spośród zbóż żyto jest najmniej wrażliwe na niedobór fosforu i potasu, bo ma duże zdolności wykorzystania fosforu i potasu zawartego w glebie. Plony żyta bardziej wzrastają pod wpływem nawożenia fosforem niż potasem. Fosfor wpływa na wypełnienie ziarna i przyspiesza jego dojrzewanie, a potas zwiększa odporność roślin na suszę i wyleganie. Na wytworzenie tony ziarna z odpowiednią ilością słomy żyto pobiera 11 kg  fosforu (P2O5) i 27 kg potasu (K2O). Poza tym potrzebuje 5,5 kg wapnia (CaO) i 4 kg magnezu (MgO). Dawki fosforu i potasu zależą od zasobności gleby, przedplonu oraz spodziewanego plonu. Przeciętnie stosuje się na hektar 20–70 kg P2O5 i 15–90 kg K2O. Na glebach kompleksu żytniego bardzo dobrego (kompleks 4) i żytniego dobrego (kompleks 5) całą dawkę fosforu i potasu należy wysiać tuż przed wykonaniem orki siewnej. Na glebach gorszych kompleksów (kompleks 6 i 7) całą dawkę tych nawozów dzieli się na pół i pierwszą część wysiewa się przed siewem, a drugą wiosną podczas ruszenia wegetacji. Taki sposób nawożenia pozwala ograniczyć straty składników spowodowane wymywaniem. Dotyczy to przede wszystkim potasu.

Dobór odmian

W uprawie żyta dobór odmiany nie ma tak wielkiego znaczenia jak w przypadku np. pszenicy. Warto jednak brać pod uwagę zalecenia zawarte w Liście Odmian Zalecanych do uprawy w danym województwie, przygotowanej przez COBORU. Plony żyta uzyskiwane w doświadczeniach COBORU w latach 2003–2005 (prawie 7 ton z hektara, a w wypadku odmian mieszańcowych – 8 t) były ponaddwukrotnie większe od uzyskiwanych przez rolników (2,3 tony z hektara). Oznacza to, że możliwości plonotwórcze odmian wykorzystywane są przez rolników mniej niż w połowie.

Odmiany mieszańcowe żyta plonują nawet o kilkanaście procent lepiej niż odmiany populacyjne. Wyższe plonowanie jest spowodowane wytwarzaniem przez żyto mieszańcowe większej ilości ziarna w kłosie. W bardzo korzystnych warunkach uprawowych i pogodowych w jednym kłosie może być nawet 100 ziaren. Ziarno odmian mieszańcowych odznacza się dobrą wydajnością mąki, ale większość z nich charakteryzuje się mniejszą zawartością białka. Niektóre z nowych odmian (np. Picasso) odznaczają się także większą odpornością na porastanie.

Większość odmian mieszańcowych ma mniejszą odporność na wyleganie oraz większą podatność na rdzę brunatną. Dlatego niezbędne jest w ich uprawie stosowanie regulatorów wzrostu i fungicydów. Odmiany takie są także łatwiej porażane przez sporysz. Jedynym sposobem zapobiegania sporyszowi jest głęboka orka przedzimowa oraz używanie do siewu zdrowego materiału siewnego.

Siew

Z czynników agrotechnicznych największy wpływ na plonowanie żyta ma odpowiednio wczesny termin siewu. Opóźnienie siewu powoduje spadek plonu z powodu mniejszego rozkrzewienia się roślin i skrócenia okresu wegetacji. Poza tym rośliny są mniej zimotrwałe. Natomiast rośliny wysiane zbyt wcześnie są podatniejsze na wyprzenie z powodu wytwarzania zbyt obfitej masy zielonej.

Gęstość siewu zależy od jakości gleby, przedplonu i terminu siewu. Po dobrych przedplonach po wschodach jesienią powinno być od 300 (kompleks żytni bardzo dobry) do 400 roślin (kompleksy: żytni słaby i bardzo słaby) na 1 m2. Przy masie 1000 ziaren równej 35 g i wartości użytkowej (uwzględniającej czystość i zdolność kiełkowania) 90 proc. oznacza to wysiew od 117 do 155 kg na hektar. Gdy przedplonem są zboża, obsadę po wschodach zwiększa się o 50 ziarniaków na metr kwadratowy (19 kg/ha). Przy opóźnieniu siewu (do 10 dni w stosunku do terminu optymalnego) ilość wysiewu należy zwiększyć o 10 procent. Zbyt gęsty siew niekorzystnie wpływa na skład chemiczny ziarna oraz celność ziarna.

Wpływ na plon ma także kierunek siewu. Siew żyta w kierunku północ-południe daje wzrost plonu o 0,1–0,2 t/ha w stosunku do siewu w kierunku wschód-zachód.

Przestrzeganie optymalnego terminu siewu jest szczególnie ważne w wypadku uprawy odmian mieszańcowych żyta, które źle znoszą jego opóźnienie.

W porównaniu do odmian populacyjnych żyto mieszańcowe lepiej się krzewi. Dlatego wysiewa się go mniej – 70–78 kg w terminie optymalnym i 89–105 kg/ha przy siewie opóźnionym. Zbyt gęsty siew (ponad podane wyżej normy) obniża plon i podraża koszty uprawy, bo materiał siewny odmian mieszańcowych jest droższy niż odmian populacyjnych.

Przy uprawie odmian mieszańcowych należy pamiętać o corocznej wymianie materiału siewnego. Powoduje to większe koszty, które mogą zostać zrekompensowane wyższym plonowaniem. Wyprodukowane w gospodarstwie ziarno nie nadaje się do ponownego wysiewu, bo w drugim pokoleniu (F2) nie ma efektu heterozji, czyli wybujałości mieszańców pierwszego pokolenia (F1). W razie takiego wysiewu plon ziarna będzie mniejszy i gorszej jakości.

Do ziarna siewnego żyta mieszańcowego dobrze jest dodać 5–7 kg/ha żyta populacyjnego, które wytwarza więcej pyłku i pozwala na lepsze zapylenie, a także zmniejsza ryzyko wystąpienia sporyszu.

Rozstawa rzędów żyta wynosi 13–15 cm, a głębokość siewu 2–3 cm. Zbyt głęboki siew opóźnia wschody żyta i jego krzewienie. Natomiast siew zbyt płytki wpływa ujemnie na przebieg wegetacji i późniejsze plonowanie.

Nawożenie azotowe

Żyto uprawia się przeważnie na glebach lekkich, które zawierają mało próchnicy, a tym samym azotu. Jednak dobrze wykorzystuje azot glebowy np. pochodzący z resztek pożniwnych. Na wytworzenie tony ziarna wraz ze słomą pobiera 25 kg azotu. Wysokość nawożenia azotem jest uzależniona od jakości gleby, przedplonu, pogody i spodziewanego plonu. W razie potrzeby, np. po gorszych przedplonach, należy jesienią zastosować do 30 kg azotu na hektar. Wiosną azot wnosi się w 3 dawkach: 50–70 kg N/ha – przed ruszeniem wegetacji, 30–40 kg – na początku strzelania w źdźbło i 40–50 kg – na początku fazy kłoszenia (w technologii intensywnej). Pierwszą dawkę azotu należy zastosować jeszcze przed lub w momencie ruszenia wegetacji, bo żyto odznacza się bardzo szybkim tempem wzrostu wiosną. Wczesne zastosowanie azotu wiosną ogranicza także rozwój pleśni śniegowej na życie.

Z powodu ochrony środowiska na glebach bardzo lekkich zaleca się stosować nawozy, z których azot wolniej się przemieszcza w glebie, np. w moczniku.

Do wydania dużego plonu żyta wystarczy 400–500 kłosów na 1 m2 o dużej ilości ziaren w kłosie. O liczbie ziaren w kłosie w dużym stopniu decyduje zaopatrzenie roślin w azot przed i po przekwitnięciu. Dlatego trzeba stosować dość duże dawki azotu na kłos.

We wczesnych fazach rozwojowych żyta można stosować wszystkie nawozy azotowe, a od fazy 2. kolanka bezpieczniejsze są nawozy w formie stałej.

Zwalczanie chwastów

Łan żyta dosyć dobrze radzi sobie z chwastami, ale w gospodarstwach, w których uprawia się dużo zbóż, pola są znacznie zachwaszczone. Dlatego niezbędne jest chemiczne zwalczanie chwastów przy pomocy herbicydów. Konieczność takiego zabiegu wzrasta, gdy żyto zostało przerzedzone przez pleśń śniegową, a tym samym konkurencyjność łanu w stosunku do chwastów jest mniejsza.

Uprawiając odmiany mieszańcowe żyta na polach zachwaszczonych miotłą zbożową i chwastami dwuliściennymi, już jesienią trzeba zastosować jeden z herbicydów zalecanych w uprawie żyta. Jest to o tyle ważne, że wysiewa się go mało i nie zagłusza ono dobrze chwastów w pierwszych fazach rozwojowych. Po strzeleniu w źdźbło chwasty nie są już groźne dla żyta.

Jesienią zwalcza się przede wszystkim miotłę zbożową i z jej niszczeniem nie wolno czekać do wiosny. Natomiast wiosną przystępuje się do walki z chwastami dwuliściennymi. Przy zwalczaniu tych ostatnich trzeba wystrzegać się preparatów z grupy regulatorów wzrostu. Przedawkowanie herbicydów oraz opóźnienie ich stosowania może być szkodliwe dla żyta.

Nie wolno co roku stosować herbicydów zawierających taką samą substancję aktywną lub z tej samej grupy chemicznej, bo powoduje to nagromadzenie (kompensację) gatunków chwastów odpornych na tę substancję. Najlepszym sposobem przeciwdziałania temu zjawisku jest przemienne stosowanie herbicydów.

Zwalczanie chorób

Żyto odpłaca dużą zwyżką plonu na ochronę przed chorobami grzybowymi. Chronione przed chorobami ma większą obsadę kłosów oraz dorodniejsze ziarno, o większej masie 1000 ziaren. Tymczasem plon żyta (podobnie jak innych zbóż) zależy przede wszystkim od liczby kłosów, w mniejszym stopniu od liczby ziarniaków w kłosie, a w najmniejszym od masy 1000 ziaren.

Przy stosowaniu dużych dawek azotu (ponad 100 kg N/ha) konieczny jest dwukrotny oprysk fungicydami i regulatorami wzrostu. W lepszych stanowiskach, przy bujnym wzroście roślin, wskazane jest zastosowanie regulatora wzrostu od 1. kolanka do początku rozwoju liścia flagowego, a następnie w fazie strzelania w źdźbło od 2. kolanka do początku ukazywania się liścia flagowego. Przy mniejszych dawkach azotu można zrezygnować z jednego oprysku regulatorem wzrostu i jednego fungicydem.

Wskazane jest zastosowanie dodatku siarczanu magnezu do zabiegów fungicydowych lub do regulatorów wzrostu, szczególnie na glebach ubogich, lekkich lub kwaśnych w dawce od 5 do 10 kg w każdym zabiegu.

Nie wolno wykonywać oprysków podczas kwitnienia żyta.

Występowanie chorób podstawy źdźbła zależy od udziału zbóż w zmianowaniu. Najpowszechniejszą chorobą żyta jest fuzaryjna zgorzel podstawy źdźbła, której chemiczne zwalczanie jest trudne. Do najważniejszych chorób żyta należą: mączniak prawdziwy zbóż, rynchosporioza i rdza brunatna. Częściej przez choroby porażone są plantacje wcześnie zasiane i intensywnie nawożone niż wysiane później i skąpo nawożone.

Zwalczanie szkodników

W Polsce żyto ozime uszkadzane jest przez mszyce, ploniarkę zbożówkę, pryszczarka heskiego i zbożowca, pryszczarki kwiatowe, rolnice, skoczka sześciorka i skrzypionki zbożowe. W poszczególnych rejonach uprawy oraz w niektóre lata sprzyjające rozwojowi szkodników znaczenie ich wyraźnie się zmienia. W całym kraju najbardziej obniżają plon żyta mszyce, ploniarka zbożówka, pryszczarki, skrzypionki i skoczek sześciorek.

W uprawie żyta znaczenie mają mszyce: czeremchowo-zbożowa, zbożowa i różano-trawowa. Największe straty ilościowe i jakościowe plonu powodują mszyce, gdy występują tuż po wykłoszeniu.

W niektórych rejonach kraju żyto mogą uszkadzać larwy skrzypionki zbożowej. Ochronę chemiczną najlepiej przeprowadzić początkowo tylko na obrzeżach pól, gdzie skrzypionki zwykle zaczynają żerować. W latach z suchą wiosną mogą pojawić się skoczki.

Pryszczarki źdźbłowe w przypadku wczesnego nalotu mogą wywołać znaczne uszkodzenia, w których wyniku rośliny przeważnie giną lub wytwarzają boczne źdźbła o słabych kłosach. Szczególnie groźne jest uszkodzenie źdźbła głównego, bo roślina nie wytwarza kłosa. Duże straty powodują również larwy żerujące na starszych pędach, które łamią się podczas deszczu lub burzy.

Pryszczarki kwiatowe pojawiają się podczas kwitnienia żyta. W kwiatach i zawiązkach ziarna drobne larwy wysysają soki. Gdy w kłosie jest dostatecznie wiele larw, to nie wytwarza on ziarna.

Ploniarka zbożówka atakuje plantacje żyta w fazie wschodów i rozwoju kłosów. Objawy uszkodzeń powodowanych przez ploniarki widoczne są jesienią po wschodach żyta, wczesną wiosną lub pod koniec czerwca.

Skracanie źdźbeł

W wypadku odmian populacyjnych żyta zastosowanie regulatora wzrostu jest konieczne przy uprawie w lepszych stanowiskach oraz intensywnym nawożeniu azotem. Jednak nie wolno skracać żyta zachwaszczonego, w którym nie stosowano herbicydów. Skrócenie łanu w takich warunkach pogorszyłoby warunki rozwoju zbóż i zwiększyłoby konkurencyjność chwastów.

Zbiór

Zbiór jednoetapowy żyta kombajnem powinien być przeprowadzony w fazie dojrzałości pełnej ziarna, co gwarantuje jego dobrą jakość. Opóźnianie zbioru powoduje osypywanie i porastanie ziarna. Po zbiorze kombajnem ziarno najczęściej wymaga dosuszenia. Należy je przeprowadzić natychmiast po zbiorze, aby nie spowodować obniżenia jakości zboża.

Organizator konferencji Zbigniew Kaszuba, prezes Krajowej Federacji Producentów Zbóż, namawiał rolników, aby wstępowali do Federacji. Obecnie produkcja zbóż w gospodarstwach członków organizacji wynosi niespełna 0,5 mln t. Jej celem jest produkowanie takiej ilości ziarna, by dominować na rynku i w ten sposób wpływać na swoją sytuację.  Jednym z działań Federacji jest prowadzenie doradztwa oraz organizowanie dla członków szkoleń i specjalistycznych kursów.

Źródło: "Farmer" 09/2007