Alternatywne rasy bydła mlecznego: shorthorn i normandzka

RASA SHORTHORN

Bydło rasy shorthorn, jakie znamy współcześnie, ewoluowało przez ponad 200 lat. Bydło tej rasy wywodzi się od lokalnych ras bydła teeswater i durham, które było hodowane w północno-wschodniej części Anglii w dolinie rzeki Tees, graniczącej z hrabstwami Durham, Northumberland i York. Pod koniec XVIII w. dwaj bracia Charles i Robert Coollingowie rozpoczęli doskonalenie bydła rasy durham, wykorzystując techniki uprzednio stosowane przez Roberta Bekewella, których to użył do wytworzenia bydła longhorn. Metody te polegały na krzyżowaniu ze sobą różnych linii genetycznych bydła. W 1783 r. Charles Colling wybrał cztery krowy o imionach: Duchess, Cherry, Trawberry i Old Favourite, podczas gdy jego brat Robert dokonał na miejscowym targu zakupu cieląt pochodzących od buhaja Hubback. Kojarzenie tych zwierząt doprowadziło do narodzin w 1804 r. buhaja o imieniu Comet, który został później sprzedany w Ketton w 1810 r. za 1000 gwinei. Była to na ówczesny czas rekordowa kwota, jaką zapłacono za 1 szt. bydła. Jednak mądrość osoby, która dokonała zakupu tego buhaja, została potwierdzona przez wartość potomstwa, jakie po nim uzyskano. Nazwa buhaja natomiast przeszła do legendy hodowli.

W tym samym czasie dwaj inni znakomici hodowcy, Thomas Bates z Kirklevington i John Booth z Killesby, rozwijali hodowlę bydła teeswater. Tak powstały dwie odrębne linie genetyczne tego bydła: linia Bates’a, która charakteryzowała się walorami mlecznymi, oraz linia Booth’a odznaczająca się ponadprzeciętną użytkowością mięsną. Obie linie były prowadzone poprzez inbreeding do momentu, który wcześniej nie był powszechnie akceptowalny w hodowli bydła. W 1822 r. George Coates opublikował pierwszą księgę hodowlaną zawierającą 710 buhajów i 850 krów, która stała się pierwszą tego typu księgą bydła na świecie. Pierwsze 4 księgi zostały opublikowane przez samego twórcę Georga Coates’a, po którym pieczę nad księgami hodowlanymi przejął Henry Stafford. Po utworzeniu Związku Hodowlanego Bydła Rasy Shorthorn w Zjednoczonym Królestwie Wielkiej Brytanii i Irlandii w 1874 r. założyciele tej organizacji przejęli obowiązki prowadzenia ksiąg hodowlanych.

We wczesnych latach 20. XX w. rasa ta była rasą podwójnie użytkową, mięsno-mleczną. Jednak postępująca wśród pozostałych ras specjalizacja doprowadziła w 1958 r. do wyodrębnienia ksiąg hodowlanych dla odmiany mięsnej shorthornów. Od tamtego czasu doskonalenie mięsnego shorthorna ukierunkowane jest na poprawę cech mięsnych. Ponadto dyrektor Związku Mięsnego Shorthorna dopuścił wykorzystanie w doskonaleniu genetycznym tej rasy francuskiego bydła maine-anjou. Od 2001 r. księga została ponownie zamknięta dla dopływu innych ras.

Hodowcy mlecznej odmiany shorthorna w 1970 r. również wprowadzili możliwości doskonalenia cech mlecznych rasy przez użycie zewnętrznych komponentów rasowych. Umożliwiono wykorzystanie bydła rasy holsztyńskiej i fryzyjskiej odmiany czerwonej oraz bydła duńskiego czerwonego. Jednak nie wszyscy hodowcy skorzystali z tej możliwości, stąd istnieje pewne zróżnicowanie genetyczne w tej rasie. Dzięki temu shorthorn świetnie wkomponowuje się w różne systemy produkcji. W Irlandii krowy tej rasy wykorzystywane są jako mamki, natomiast w Wielkiej Brytanii wykorzystuje się ich mleczny potencjał.

RASA O ZASIĘGU GLOBALNYM

Warty podkreślenia jest fakt, że bydło shorthorn przyczyniło się do powstawania ponad 40 innych ras bydła hodowanych na świecie.

Poza krajem pochodzenia bydło rasy shorthorn hodowane jest również w innych krajach. Dość duża populacja bydła tej rasy znajduje się m.in. w USA. Import pierwszych sztuk do Stanów Zjednoczonych miał miejsce w 1783 r. Kolejne zakupy bydła doprowadziły do szybkiej jego ekspansji po całym kraju.

W 1814 r. pierwsze sztuki tej rasy trafiły do Nowej Zelandii, gdzie były wykorzystywane jako siła pociągowa oraz do produkcji mleka. Przez wiele lat rasa shorthorn była najpopularniejszą rasą bydła w tym kraju.

Poza USA i Nową Zelandią znaczące populacje shorthornów znajdują się w Australii i Kanadzie.

CHARAKTERYSTYKA RASY

Bydło rasy shorthorn charakteryzuje się średnim kalibrem i jest rasą bezrożną. Dorosłe krowy mierzą ok. 140 cm w krzyżu, przy masie ciała 640-680 kg. Buhaje osiągają wysokość w krzyżu 145 cm i wagę ok. 750 kg. Jest to rasa wcześnie dojrzewająca. Dojrzałość płciową jałówki osiągają w wieku 6-9 miesięcy, natomiast reprodukcyjną 13-15 miesięcy. Cechą wyróżniającą tę rasę jest jej umaszczenie. Shorthorny cechują się umaszczeniem: jednolitym czerwonym, czerwonym z białymi plamami, białym lub dereszowatym (tzw. mroziatym). Ciekawostką jest, że dwa allele odpowiedzialne za umaszczenie czerwone i białe wykazują działanie niepełne, kodominacyjne, czego rezultatem jest mieszanina włosów obu tych kolorów i fenotypowy obraz w postaci

dereszowatości. Przeciętna wydajność krów to ok. 7000 kg mleka za 305-dniową laktację, przy 3,8 proc. tłuszczu i 3,3 proc. białka. Jednak przeciętna produkcyjność najlepszych stad przekracza 9000 kg mleka. Bydło tej rasy znane jest ze swoich cech funkcjonalnych. Charakteryzuje się dużą płodnością, świetnie komponuje się w bardziej ekstensywnych systemach produkcyjnych z wypasem, a jej łagodny temperament powoduje, że jest dość łatwa w zarządzaniu. Poza tym shorthorny znane są ze swojej długowieczności, odporności, łatwości wycieleń oraz tego, że bez problemu adaptują się do różnych systemów produkcji.

Shorthorny to rasa, która jest w Polsce mało znana i nieobjęta oceną użytkowości mlecznej przez Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka.

Podsumowując: bydło rasy shorthorn to zwierzęta charakteryzujące się przeciętną produkcją mleka i łatwością adaptacyjną do zmiennych warunków środowiskowych. Należy podkreślić, że zwierzęta tej rasy są predysponowane do wypasu. Dodatkowym atutem tej rasy jest łagodny temperament, co powoduje łatwe zarządzanie stadem. Wyposażenie do hodowli tego typu bydła dostępne jest na Giełdzie Rolnej.

RASA NORMANDZKA

Bydło normandzkie to rasa w typie kombinowanym mleczno-mięsnym, z naciskiem na użytkowość mleczną. Są to zwierzęta o stosunkowo dużym kalibrze, które wyróżniają się charakterystycznym, cętkowanym trójkolorowym (ang. brindle) umaszczeniem. Dzięki swojemu atrakcyjnemu wyglądowi stanowią malownicze wzbogacenie krajobrazu oraz ciekawą atrakcję turystyczną.

Bydło normandzkie wywodzi się z Francji, gdzie jego protoplaści zostali przywiezieni najprawdopodobniej przez wikingów. Historia powstania rasy normandzkiej jest ściśle związana z Normandią, która zlokalizowana jest w północno-wschodnim regionie Francji. Uważa się, że w XVIII w. rolnicy w Normandii rozpoczęli krzyżowanie trzech lokalnych ras bydła, tj.: cotentine, augeronne i cauchoise (obecnie wymarłe). Rasa cotentine charakteryzowała się czerwoną pręgowaną sierścią i opisywana była jako rosłe bydło, o dużej masie ciała, które charakteryzuje się wyróżniającą użytkowością mleczną. Z kolei bydło rasy augeronne wyróżniało się cętkowatym umaszczeniem z przewagą koloru białego, dobrą użytkowością mięsną i opasową. Jednocześnie zwierzęta tej rasy były mniejsze w porównaniu do rasy augeronne. Trzeci komponent to rasa cauchoise, która charakteryzowała się białym umaszczeniem głowy oraz czerwoną maścią zasadniczą. W połowie XIX w. hodowcy z Normandii rozpoczęli eksperymentalne krzyżowania wyselekcjonowanych osobników z bydłem durham (obecnie: shorthorn). Miało to na celu poprawę szybkości przyrostów oraz przyspieszenie okresu dojrzewania płciowego. Kilka dekad później porzucono taki program ze względu na znaczne pogorszenie cech mlecznych wyselekcjonowanej wcześniej linii. Zdecydowano wówczas, że rasa cotentine jest głównym czynnikiem poprawiającym jakość rasy normandzkiej. Prace nad krzyżowaniem wyżej opisanych ras miały dać początek rasie normandzkiej.

Początkowa praca hodowlana nad bydłem normandzkim miała na celu wyprowadzenie dwóch kierunków użytkowych - mięsnego i mlecznego, jednak hodowcy zdecydowali o utrzymaniu jedynie jednej odmiany o typie dwukierunkowym. Pierwsze księgi hodowlane normandów powstały pod koniec drugiej połowy XIX w., a w latach 50. XX w. rasa ta stanowiła wówczas 25 proc. pogłowia bydła we Francji. Obecnie liczebność jej przedstawicieli spada - najliczniejsze stada utrzymuje się w Normandii, Bretanii oraz na terenach na północ od Loary, gdzie panuje łagodny, ciepły klimat i bydło przebywa na pastwiskach przez cały rok. Co prawda w latach 70. bydło normandzkie zostaje eksportowane do USA, a stąd do innych krajów, jednak obecnie poza Francją rasa normandzka ma znaczenie marginalne.

CHARAKTERYSTYKA RASY

Cechą charakterystyczną tej rasy jest wspomniane już wcześniej nietypowe, trójkolorowe umaszczenie. Wyróżnia się trzy warianty umaszczenia tej rasy. Za typowe uznaje się czerwono-białe plamy z charakterystycznymi brązowymi pręgami i określa się je jako "blond". Gdy kolorem dominującym jest biel z występującymi ciemnymi cętkami, maść taką nazywa się "przepiórczą", zaś kiedy przeważa kolor brązowy i czarny, mówi się, że jest "pręgowana". U niektórych osobników pod białymi włosami występują brązowe plamy, typ ten nazywa się "nakrapianym", jednak ze względu na to, że cecha ta nie występuje często, można ją przypisać do dowolnego z wcześniej wymienionych wariantów. Buhaje zazwyczaj mają nieco ciemniejsze umaszczenie oraz większą tendencję do pręgowatości. Cielęta zaś nie wykazują pręgowatości aż do kilku tygodni po urodzeniu. Ponadto bydło normandzkie ma tendencję do ciemnienia okrywy włosowej wraz z wiekiem. Głowa czystorasowego osobnika jest zawsze biała, a barwa ta powinna obejmować co najmniej 2/3 powierzchni głowy. Na niej dopuszczalne jest wystąpienie cętek maści czarnej, brązowej lub czerwonej. Wokół oczu i śluzawicy obecne są szerokie obwódki. Tułów i nogi pokryte są nieregularnymi, często rozległymi brązowymi plamami o różnym natężeniu barwy.

Bydło normandzkie charakteryzuje się krótką, szeroką i stosunkowo małą głową z charakterystycznym zagłębieniem między wałem rogowym a częścią nosową czaszki. Bydło normandzkie to osobniki o dużych gabarytach, o dobrze umięśnionym tułowiu, z wysklepionymi łopatkami oraz szeroką i głęboką klatką piersiową. Dorosłe krowy osiągają 140-145 cm wysokości w kłębie, obwód klatki piersiowej 220 cm i masę ciała 700-800 kg. Buhaje zaś osiągają 150-160 cm wysokości w kłębie, obwód klatki piersiowej 257 cm, przy masie ciała 1000- 1300 kg. Średnia masa ciała buhajków po urodzeniu to 44 kg, a cieliczek 41 kg. Roczne buhajki osiągają masę ciała do 550 kg, podczas gdy dobowy przyrost wynosi 1300 gramów, a wydajność rzeźna to 57-60 proc. Zarówno masa ciała buhajków w pierwszym roku życia, jak i dzienne przyrosty p redestynują je do opasu.

WALORY UŻYTKOWE

Mięso bydła normandzkiego jest chude, o delikatnym smaku i słynie z doskonałej marmurkowatości. Jednak mimo atrakcyjnych cech mięsnych bydło normandzkie jest użytkowane w większym stopniu pod kątem mlecznym. Średnia wydajność mleczna krów w 1998 r. wynosiła 5392 kg o zawartości 4,41 proc. tłuszczu i 3,41 proc. białka. Dziś zaś według badań z 2014 r. (Institut de l’Elevage i France Conseil Elevage) krowy objęte oceną produkowały w laktacji 305-dniowej przeciętnie 6575 kg mleka o zawartości 4,16 proc. tłuszczu i 3,60 proc. białka. Rasa jest długowieczna. Uważa się, że jedna krowa powinna pozostać w stadzie co najmniej 6 laktacji, zanim zostanie wybrakowana. Wybrakowane krowy charakteryzują się wysoką wydajnością rzeźną. Mleko bydła normandzkiego charakteryzuje się bardzo dobrą jakością. To właśnie z mleka bydła rasy normandzkiej produkuje się znane na całym świecie sery o chronionej nazwie pochodzenia (Appellation d’Origine Contrôlée - AOC), takie jak Camembert, Pont l’Évêque i Livarot. Powodem, dla którego mleko jest predysponowane do produkcji serów, jest fakt, że około 90 proc. populacji tego bydła posiada gen kazeiny kappa, a 82 proc. buhajów przeznaczonych do inseminacji posiada genotyp BB. Poziom kazeiny BB kappa w mleku poprawia jakość skrzepu mlekowego podczas produkcji sera, ma również wpływ na szybkość jego tworzenia oraz jędrność serów. Ponadto mleko normandów wykazuje korzystny stosunek wapnia do fosforu. Ma wysoką zawartość wapnia, podczas gdy micele tłuszczu są średniej wielkości. To wszystko powoduje, że produkcja serów od ras normandzkich jest od 15 do 20 proc. na kilogram mleka wyższa niż w przypadku mleka pochodzącego od innych ras.

Rasy bydła normandzkiego wykazują się także wybitnym przystosowaniem do ciężkich warunków środowiskowych. Są w stanie znieść szeroki zakres temperatur, przy czym nadal, w przeciwieństwie do wyspecjalizowanych ras, zachowują odporność i cechy użytkowe, takie jak płodność, łatwość wycieleń i dobre wykorzystanie paszy. Szczególnie dobrze radzą sobie w systemach produkcji z wykorzystaniem pastwisk. Bydło to charakteryzuje się także odpornymi kończynami i stawami, co umożliwia mu dobre funkcjonowanie w trudnym terenie.

Podsumowując: bydła normandzkie to wszechstronna rasa o stosunkowo dużym kalibrze, która cechuje się zarówno dobrą użytkowością mleczną, jak i mięsną. Zwierzęta tej rasy adaptują się do różnych systemów produkcji, jednak szczególnie dobrze sobie radzą w systemach pastwiskowych.