System kwot jest instrumentem nowym dla Polski, która w 2004 r., wraz z wejściem do Unii została objęta regulacjami Wspólnej Polityki Rolnej. Przed akcesją w Polsce nie istniały bezpośrednie formy ograniczania podaży mleka na rynku, a rozwój produkcji zależał od uwarunkowań rynkowych. Wprowadzenie nowego instrumentu było szczególnie ważne dla producentów mleka, którzy bardzo szybko musieli przystosować się do nowych warunków funkcjonowania i konkurowania na rynku.

Zasady obowiązywania kwot
W procesie negocjacji akcesyjnych Polska otrzymała 8 964 017 ton kwoty (8 500 000 ton w kwocie dostaw hurtowych i 464 017 ton w kwocie sprzedaży bezpośredniej) oraz dodatkowo 416 126 ton rezerwy restrukturyzacyjnej, która zasili Krajową Rezerwę Krajowych Ilości Referencyjnych w 2006/7 r. Przyznana Polsce kwota hurtowa (w 2004/5 r. 95,4 proc. kwoty krajowej) była o 14 proc. (ok. 1,2 mln ton) wyższa niż skup w 2003 r. Pierwotny przydział kwot dla producentów mleka obowiązywał w 2004 r., na podstawie poziomu dostaw z roku referencyjnego (od 01.04.2002 do 31.03.2003 r.). Zgodnie z danymi Agencji Rynku Rolnego, kwotę hurtową otrzymało ok. 355 tys. dostawców, którym przydzielono łącznie 7,4 mln ton kwoty, oraz ok. 78 tys. dostawców bezpośrednich, którzy otrzymali prawie całą dostępną kwotę sprzedaży bezpośredniej. Nierozdysponowaną kwotę (ok. 1 mln ton) włączono do Krajowej Rezerwy Kwot Mlecznych i rozdysponowano ją producentom w pierwszym roku kwotowym 2004/5.

Wynegocjowana przez Polskę kwota przewyższała dostawy mleka na rynek w roku referencyjnym. Nasi producenci znaleźli się w znacznie lepszej sytuacji niż producenci z Holandii i Niemiec, a więc tych krajów unijnej dziesiątki, które w 1984 r. - w momencie alokacji kwot - musiały ograniczyć dostawy nawet o 7 proc. Wraz z dynamicznym rozwojem towarowej produkcji mleka w Polsce, już w drugim roku kwotowym 2005/6, przyznana z nadwyżką kwota krajowa została przekroczona. Można przypuszczać, że w najbliższych latach limit produkcyjny stanowić będzie jednak poważny hamulec dla rozwoju produkcji mleka w Polsce i będzie spowalniał jej restrukturyzację, podobnie jak to działo się w krajach starej dziesiątki.

Elementem zasadniczym, który zapewnia przestrzeganie przyznanych limitów produkcyjnych we wszystkich państwach Wspólnoty jest opłata specjalna, czyli kara za przekroczenie kwoty. Zapłacić muszą ją wszyscy producenci, którzy przekroczyli Indywidualne Ilości Referencyjne, ale tylko wtedy, gdy została przekroczona kwota w całym kraju (po zbilansowaniu wszystkich dostaw i kwot pozostających w rezerwie). Polska, na mocy Traktatu Akcesyjnego, zastała zwolniona z płacenia kar w pierwszym roku kwotowym tj. 2004/5.

Obrót kwotą
Kwoty produkcyjne na mleko są własnością producentów mleka i składnikiem majątku ich gospodarstw. Producenci, posiadający indywidualne kwoty mleczne mogą dokonywać ich transferu: w formie dzierżawy (kwoty lub gospodarstwa z kwotą), kupna/sprzedaży (kwoty lub gospodarstwa z kwotą), darowizny, dziedziczenia, a także konwersji kwoty mlecznej (stałej lub tymczasowej) z hurtowej na bezpośrednią lub odwrotnie.

Handel kwotą ograniczony jest regionalnie: tzn. transferów kwot można dokonywać jedynie między producentami, właścicielami gospodarstw w tym samym regionie. Dodatkowym ograniczeniem jest 5 proc. redukcja transferowanej kwoty na rzecz Krajowej Rezerwy w przypadku umowy kupna/sprzedaży. Prawo do kwoty mlecznej może być wydzierżawiane nie dłużej niż przez trzy kolejne lata kwotowe.

Należy pamiętać, że kwotę mleczną można stracić: producent, który w danym roku kwotowym wprowadzi do obrotu rynkowego mniej niż 70 proc. mleka (lub produktów mlecznych), na które pozwala mu przydzielony limit, zostanie pozbawiony niewykorzystanej części na rzecz rezerwy.

Co wydarzyło się przez dwa lata obowiązywania systemu?
W pierwszym roku kwotowym Krajowa Ilość Referencyjna nie została przekroczona. Dostawy hurtowe mleka na rynek były o 2 proc. mniejsze niż przyznana Polsce Kwota Hurtowa, a dostawy w ramach sprzedaży bezpośredniej odpowiednio niższe o 33,4 proc. W latach 2004/5 roku skup mleka zwiększył się o 10,5 proc., kosztem zmniejszenia sprzedaży bezpośredniej i zużycia mleka w gospodarstwach. W sumie przez 2 lata (2004 r. i 2005 r.) skup mleka w Polsce wzrósł o 17 proc. Następowała również restrukturyzacja produkcji mleka. W pierwszym roku kwotowym liczba dostawców hurtowych zmniejszyła się o 18,5 proc., a bezpośrednich o 40 proc. Dokonuje się więc proces koncentracji towarowej produkcji mleka, stymulowany głównie przez: zasady przyznawania kwot z rezerwy (konieczność udowodnienia wzrostu produkcji), premiowanie gospodarstw spełniających wymagania sanitarno-weterynaryjne oraz rezygnację z towarowej produkcji mleka małych dostawców i producentów sprzedaży bezpośredniej.

W drugim roku kwotowym (2005/06) skup mleka w porównaniu z rokiem poprzednim wzrósł o ok. 5 proc., co spowodowało przekroczenie kwoty hurtowej. Całkowita Krajowa Kwota Mleczna została przekroczona o 1,79 proc., w tym kwota dostaw hurtowych o 3,32 proc. Stopień wykorzystania ilości referencyjnej sprzedaży bezpośredniej wyniósł jedynie 60,62 proc. W przeliczeniu na kilogramy, wielkość produkcji, która wykroczyła ponad przyznany Polsce limit, wyniosła 287 630 578 kg i była trzecią, co do wielkości przekroczenia w Unii Europejskiej (pierwsze dwa miejsca zajmują Niemcy i Włochy). Na skutek zgody Komisji Europejskiej na zwiększenie kwoty hurtowej o niewykorzystaną rezerwę kwoty bezpośredniej, kara jaką musieli uiścić producenci, którzy przekroczyli kwoty wyniosła jedynie 39,07 zł/100 kg.

Przez 2 lata obowiązywania systemu kwot mlecznych (IV 2004 – IV2006) liczba producentów mleka zmniejszyła się o 21,38 proc. w tym najwięcej – ponad 40 proc. – w woj. zachodniopomorskim dolnośląskim i opolskim. Średnia wielkość dostaw w przeliczeniu na jedno gospodarstwo wzrosła aż o 47,4 proc. Największy wzrost odnotowano w woj. zachodniopomorskim (115 proc.), opolskim (94 proc) i dolnośląskim (92 proc.). Wielkość indywidualnych ilości referencyjnych przyznanych producentom zwiększyła się w skali kraju o 15,85 proc., w tym o ponad 20 proc. w warmińsko-mazurskim, podlaskim, pomorskim i zachodniopomorskim.

Uruchomienie przez Komisję Europejską rezerwy restrukturyzacyjnej kwot dla Polski zwiększy limit krajowy o ok. 5 proc. Krajowa kwota mleczna po zmianach wynosić będzie w sumie 9 379 mld kg.  Jeżeli dostawy mleka na rynek w kolejnym roku kwotowym utrzymają się na poziomie z 2005/6 r. jest szansa, że kwota krajowa nie zostanie przekroczona. Wskazuje na to wielkość skupu mleka, która w okresie IV 2006 - I 2007 pokryła 82,88 proc. kwoty hurtowej.  Do takiej oceny skłania także fakt, że w 2006 r. skończył się okres przejściowy dla gospodarstw na spełnienie norm unijnych i można przypuszczać, że jakiś odsetek z nich będzie musiało zrezygnować z produkcji mleka. Kary za przekroczenie kwot oraz stabilizacja cen mleka zmniejszyły opłacalność produkcji mleka, co – w konsekwencji dodatkowo - może przyczynić się do mniej dynamicznego wzrostu produkcji mleka w gospodarstwach.

Funkcjonowanie systemu kwot mlecznych w Polsce reguluje ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o organizacji rynku mleka i przetworów mlecznych (Dz. U. 04.93.897) wraz z późniejszymi nowelizacjami. Instytucją administrującą systemem kwot mlecznych w Polsce jest Agencja Rynku Rolnego (ARR) wraz a jej 16 Oddziałami Terenowymi (OT ARR). System jest administrowany regionalnie, co oznacza, że za bieżące administrowanie kwotą w województwie odpowiada OT ARR.

Autorka pracuje w Katedrze Ekonomiki i Organizacji Gospodarstw Rolniczych SGGW

Źródło: farmer.pl