Poziom strat wśród prosiąt po urodzeniu i w okresie odchowu przy matkach zależy przede wszystkim od czynników środowiskowych, a te kształtuje człowiek. Sprowadza się to do działań podejmowanych /lub nie/, przez właścicieli zwierząt - producentów i hodowców, oraz lekarzy weterynarii. W ich gestii pozostaje prowadzenie rozrodu wg ściśle określonego planu kojarzeń poprzedzonego właściwym wyborem loch na przyszłe matki, profilaktyka wśród zwierząt w stadzie oraz wdrożenie i stosowanie odpowiednich systemów żywienia i utrzymania loch i ich potomstwa. Niedociągnięcia lub błędy w tych obszarach działalności produkcyjnej zwiększają poziom upadków prosiąt. Tylko w zdrowym stadzie można oczekiwać dobrych wyników produkcyjnych, w tym wyrażonych liczbą, masą i przeżywalnością prosiąt.

Przy niewłaściwym oznakowaniu zwierząt lub jego braku, oraz niestarannie, a nawet błędnie prowadzonej dokumentacji, mogą się zdarzać w stadach kojarzenia w pokrewieństwie. Problem spokrewnienia dotyczy często małych, zamkniętych populacji. Inbred sprzyja występowaniu m.in. wad rozwojowych u potomstwa, będących bezpośrednią przyczyną upadków lub rodzeniem słabych prosiąt, których śmiertelność jest zwiększona. Poprawność działań w tym zakresie korzystnie zmienia wyniki w rozrodzie i odchowie potomstwa.

O wynikach odchowu decydują czynniki zakaźne i niezakaźne. Brak szczepień ochronnych, zakażenia loch w różnych okresach cyklu rozrodczego, ale przede wszystkim w okresie ciąży, powodują nie tylko obniżenie płodności ale też znaczny procent upadków wśród urodzonych, często słabych noworodków. Infekcje odchowywanych prosiąt zwiększają poziom strat. Aby uniknąć problemu, w każdym stadzie powinien funkcjonować program profilaktyczny ukierunkowany na zwierzęta stada podstawowego (kwarantanna przy zakupie sztuk z zewnątrz, szczepienia ochronne, odrobaczanie) oraz urodzone i odchowywane prosięta (zabiegi zootechniczne i szczepienia). Nadzorujący stado lekarz musi też prowadzić doraźne działania lecznicze ukierunkowane na lochy i ich potomstwo.

Żywienie loch w ciąży wpływa na płodność i masę ciała noworodków oraz ilość i jakość produkowanej przez matki siary i mleka. W odniesieniu do sygnalizowanego problemu strat prosiąt, szczególnego znaczenia nabiera żywienie loch w ciąży wysokiej. Nie można oczywiście pominąć żywienia bezpośrednio po kryciu, gdyż przekarmienie w tym okresie powoduje zwiększone zamieranie zarodków i w efekcie mniejszą płodność loch. Należy też optymalizować poziom i jakość żywienia w pierwszym i drugim trymestrze ciąży, gdyż jest to okres, w którym kształtują się u płodów włókna mięśniowe pierwotne i wtórne, co ma związek z masą ciała noworodków oraz ich wzrostem i rozwojem w okresie postnatalnym. Znaczne zwiększenie masy płodów następuje w końcowej fazie ciąży (po 80-90. dniu jej trwania). Optymalizacja żywienia matek w tym okresie procentuje urodzeniem prosiąt wyrównanych pod względem masy ciała. Masa prosiąt przy urodzeniu i jej zróżnicowanie wewnątrz miotu są ważne produkcyjnie i ekonomicznie; wysoka masa ciała i dobre wyrównanie są korzystne, co potwierdza korelacja (r) między masą ciała przy urodzeniu i w 21. dniu odchowu - jest ona dodatnia i wynosi +0,59. W badaniach wykazano, że w miotach liczących 9 lub mniej prosiąt w porównaniu z liczącymi 16 i więcej prosiąt masa ciała noworodków była większa o 36 proc. W licznych miotach średnia masa ciała urodzonych prosiąt jest niska. Według danych z różnych źródeł współczynnik korelacji dla tych cech, tj. liczebności miotu i masy ciała urodzonych prosiąt, waha się od -0,40 do -0,46, co oznacza, że przy zwiększeniu liczebności miotu masa ciała noworodków maleje. Dlatego duży poziomu upadków prosiąt lekkich jest łatwy do przewidzenia i często obserwowany w pierwszych dniach po porodzie. Upadki są następstwem ograniczonego rozwoju układów i narządów prosiąt o niskiej masie ciała. Brak wyrównania prosiąt w miocie również zwiększa straty. Wykazano, że przy średniej m.c. (kg) wynoszącej 1,89; 1,67; 1,57; 1,47; 1,38 wyrównanie miotu (proc.) wynosiło odpowiednio: 14,9; 17,4; 20,2; 21,3; 23,7. Masa ciała powyżej 1800 g gwarantowała przeżycie ponad 96 proc. prosiąt, ale masa poniżej 800 g ograniczała je do ok. 18 proc. Przy optymalnej m.c. wynoszącej ok. 1,5-1,8 kg upadki nie przekraczają 6-7 proc. Należy dążyć do tego aby m.c. noworodków nie była mniejsza niż 1 kg; przy mniejszej straty wynoszą do 45 proc. Wskaźnik upadków prosiąt uzyskiwany w stadach krajowych jest zróżnicowany, waha się od 3-5 proc. do 14-17 proc. W bardzo licznych miotach wynosi nawet 25-30 proc. Przy licznych miotach czas porodu wydłuża się. Ma to miejsce przede wszystkim wtedy, kiedy poród nie jest wspomagany farmakologicznie. Wydłużony poród zwiększa głód tlenowy u rodzących się prosiąt, głównie tych noworodków, które przychodzą na świat w końcowej jego fazie. Śródporodowa asfiksja spowalnia wzrost prosiąt, niektóre z nich padają. Trudnym, wydłużonym porodom, z objawami atonii macicy sprzyja zatuczenie loch prośnych. Przekarmienie samic ciężarnych powoduje nagromadzenie lipidów w organizmie, sprzyja występowaniu syndromu MMA, zmniejsza liczbę komórek pęcherzykowych w gruczołach sutkowych. Mniejsza ilość i udział w tkance sutka komórek wydzielniczych oznacza zmniejszenie mleczności loch. U loch zatuczonych, wytwarzany w nadmiarze kwas hydroksymasłowy zmniejsza apetyt loch karmiących i ich mleczność w laktacji. Warunkowana tym i innymi czynnikami niska mleczność oznacza w praktyce niedobór pokarmu matczynego - siary i mleka dla nowo narodzonych prosiąt, a tym samym immunoglobulin i składników pokarmowych. Ograniczone pobranie pokarmu matki zmniejsza odporność prosiąt i ich szanse na przeżycie oraz prawidłowy wzrost i rozwój. Dlatego tak ważny jest wybór loszek na przyszłe matki, ich prawidłowe utrzymanie i żywienie w okresie wychowu, ciąży i laktacji. Decydują one o powodzeniu w odchowie potomstwa.

Niedożywienie loch prośnych, szczególnie w okresie trzech-czterech tygodni poprzedzających poród ogranicza ilość i obniża jakość produkowanej siary i mleka. Wynika to z faktu rozpoczęcia syntezy składników pokarmu matczynego w końcowej fazie ciąży. Skąpe żywienie loch w tym okresie jest niekorzystne dla matki i młodych. Locha przedwcześnie zaczyna wykorzystywać własne rezerwy do produkcji pokarmu przez co traci w nadmiarze zapasy białka i tłuszczu (masę ciała), a jej kondycja pogarsza się. Młode korzystając z niepełnowartościowego pokarmu, którego ilość jest ograniczona, rosną wolno, przez co nie osiągają przy odsadzeniu optymalnej masy ciała. Należy też zwrócić uwagę, że młode samice stale rosną i rozwijają się; u świń w typie mięsnym proces ten trwa do wieku ok. 2,5-3 lat. Oznacza to, że lochy proszące się po raz pierwszy lub drugi potrzebują ciągle składników pokarmowych na swój rozwój somatyczny /zwiększanie masy ciała i wymiarów liniowych/. Niedoborowe żywienie jest przyczyną przewagi procesów katabolicznych (rozpadu) nad anabolicznymi (syntezy) w organizmie, co ogranicza ich produkcyjność. Kondycja, płodność, plenność i długowieczność rozrodcza loch w stadzie ulegają pogorszeniu. Wyraża się to mniejszą liczbą urodzonych i odchowanych prosiąt w całym okresie użytkowania; ekonomicznie jest to zjawisko niekorzystne.

Na wyniki odchowu prosiąt wpływa dostępność sutków maciory i ich liczba u lochy-matki. Liczba sutków to ważna cecha hodowlana i produkcyjna, gwarantująca prosiętom (lub nie) pobieranie pokarmu. Liczba sutków jest definiowana przez badaczy jako cecha średnio odziedziczalna, można ją doskonalić. Liczba 14 stanowi minimum dla ras matecznych, w tym pbz i wbp, a 12 dla ras ojcowskich. Wyniki (wykres 1.) wskazują na zależność między liczbą sutków a upadkami prosiąt ssących. Dlatego każda młoda loszka remontowa powinna być poddana ocenie w zakresie liczby gruczołów mlekowych i poprawności ich budowy. Młode samice niespełniające minimalnych wymagań należy brakować.

Sutki powinny być prawidłowo zbudowane. Pod wpływem czynników genetycznych, fizjologicznych i mechanicznych brodawki sutków mogą ulec zniekształceniu. Do wad brodawek zaliczamy: sutki kraterowe, sutki uszkodzone mechanicznie, sutki ze zmianami nekrotycznymi, sutki wywinięte lub zbyt małe albo też zbyt duże. Najważniejszą wadą (warunkowaną genetycznie) są sutki kraterowe. Ich obecność zmniejsza ilość prawidłowo funkcjonujących gruczołów sutkowych i powoduje wzrost śmiertelności prosiąt, szczególnie w dużych miotach. Im sutków dostępnych dla prosiąt jest więcej, tym szanse przeżycia noworodków są większe. Dlatego po urodzeniu bardzo licznego miotu przez lochę, prosięta nadliczbowe (w stosunku do liczby sutków maciory), po odessaniu siary od własnej matki, należy podsadzić do lochy mamki. Optymalnym terminem podsadzania jest 1-2. doba życia prosiąt. Mamki karmiące pierwszy miot powinny odchowywać nie więcej jak 8, a wieloródki 10, maksymalnie 12 prosiąt; podsadzanie zwiększa szanse ich przeżycia.

Nadzorowanie porodu i wspomaganie farmakologiczne (podawanie oksytocyny), szczególnie młodym lochom, jest konieczne. Z badań holenderskich wynika, że przy porodzie nadzorowanym, przy pełnej, prawidłowej opiece nad noworodkami, straty można zmniejszyć z 20 do 2 proc. Hormonalne wspomaganie porodu musi być prowadzone umiejętne. Oksytocynę można podawać lochom w dawce 1 ml/100 kg m.c., nie wcześniej jak po urodzeniu 4.-5. prosięcia. Podanie wcześniejsze lub zwiększenie dawki powoduje znaczne straty wśród noworodków. Są one spowodowane zbyt gwałtownie przebiegającą akcją porodową, przy której występuje niedotlenienie płodów lub ich śmierć na skutek zerwania pępowiny w drogach rodnych. W skrajnych przypadkach może dojść do pęknięcia macicy. Umiejętne prowadzenie porodu ogranicza straty śród- i poporodowe.

Zmniejszeniu strat prosiąt ssących służy też utrzymanie właściwej struktury stada loch, wyrażonej mniej więcej jednakowym udziałem loch proszących się po raz pierwszy, drugi... do szóstego. Najwięcej problemów związanych z odchowem prosiąt stwierdza się u loch młodych - pierwiastek, oraz loch starszych, dlatego ich udział w stadzie powinien być stabilny i niezbyt duży, ok. 16-18 proc. Użycie do rozrodu loszek niedojrzałych obniża u młodych matek poziom instynktu macierzyńskiego, sprzyja komplikacjom w czasie porodu, powoduje stres poporodowy i zaburzenia mleczności; utrudnia to odchów młodych i sprzyja upadkom. U loch starszych cechy matczyne - opiekuńcze stopniowo zanikają, maleje też ich płodność oraz sprawność organizmu w czasie akcji porodowej. W okresie laktacji mleczność jest obniżona. Lochy stare, po odchowaniu 6. lub więcej miotów należy usuwać ze stada. Zapobieganie stratom śródporodowym i upadkom w okresie odchowu wiąże się z utrzymaniem odpowiedniej struktury stada loch, a taką zapewnia stały poziom brakowania i remontu zwierząt.

W zapobieganiu upadkom prosiąt duże znaczenie ma terminowe wykonywanie zabiegów pielęgnacyjno-zootechnicznych u noworodków, m.in. podanie preparatów zawierających żelazo, wykonanie szczepień ochronnych, a także wczesne rozpoczęcie dokarmiania prosiąt ssących paszą stałą. Przed stratami chroni też utrzymanie prosiąt w kojcach o odpowiedniej konstrukcji, w optymalnych warunkach zoohigienicznych i przy zachowanej higienie żywienia i pojenia. Ograniczeniu strat prosiąt sprzyja utrzymanie wysokiego statusu zdrowotnego matek.

Jak już wcześniej wspomniano przy obniżonej masie ciała noworodków szanse przeżycia maleją. Poza masą ciała pewne cechy typowe dla młodych świni domowej dodatkowo ograniczają możliwość przeżycia. Są to:

niekorzystny stosunek powierzchni ciała do masy,

brak okrywy włosowej,

brak podściółki tłuszczowej i bardzo mała zawartość tłuszczu w organizmie (ok. 1 proc., przy braku tkanki brunatnej),

niewykształcony ośrodek termoregulacji neurohormonalnej.

Ta ostatnia cecha przy braku dogrzewania prosiąt sprzyja wychłodzeniu i hipoglikemii. Zapobieganie upadkom z tej przyczyny polega na dogrzewaniu prosiąt. Służą temu promienniki podczerwieni, promienniki gazowe, maty grzewcze. Prosięta należy dogrzewać co najmniej do 21-28. dnia życia. W wieku 3-4 tyg. podejmuje swoje funkcje ośrodek termoregulacji. Jeśli w porodówce jest ciepło (22-24oC) można dogrzewanie przerwać.

Uzupełnienie niedoborów żelaza w organizmie noworodków, a tym samym zapobieganie anemii, jest ważne produkcyjnie, gdyż ogranicza straty prosiąt i poprawia efektywność produkcji (tabela 1.). Oferta handlowa jest duża, umożliwia wykorzystanie preparatów iniekcyjnych lub podawanych per os. Zasadna jest ich ocena we własnym stadzie i wybór preparatu, który w warunkach konkretnej chlewni daje najlepszy efekt, tj. optymalne stężenie Fe w surowicy krwi warunkujące zapobieganie anemii oraz najmniejsze upadki i największe tempo wzrostu prosiąt (tabele 2., 3., 4.).

Wczesne rozpoczęcie dokarmiania prosiąt paszą bardzo dobrej jakości stanowi podstawę do uzyskania szybkiego tempa wzrostu prosiąt; w intensywnej produkcji jest ono konieczne. Błędy żywieniowe mogą jednak sprzyjać schorzeniom gastryczno-jelitowym, które prowadzą nie tylko do wyniszczenia, ale też upadków prosiąt. Dlatego ważne jest umiejętne stosowanie pasz stałych i różnego rodzaju dodatków w żywieniu prosiąt ssących i odsadzonych. Zdrowotnie bezpiecznym jest utrzymanie w przewodzie pokarmowym prosiąt pH < 4,2. Takie zakwaszenie utrzymuje się przy żywieniu wyłącznie mlekiem matki. Po wprowadzeniu pasz stałych (pod koniec pierwszego tygodnia życia), a wśród komponentów mieszanek takich materiałów paszowych, które wykazują silne powinowactwo do kwasów (dodatki mineralne, pasze białkowe), utrzymanie bezpiecznego, niskiego pH treści w przewodzie pokarmowym jest bardzo trudne. Jego wzrost sprzyja mnożeniu patogenów, m.in. E. coli. Zapobieganie schorzeniom wywoływanym przez bakterie patogenne i upadkom prosiąt jest możliwe poprzez właściwy dobór materiałów paszowych do mieszanek oraz stosowanie dodatków paszowych, m.in. zakwaszaczy, probiotyków, enzymów.

Podstawą utrzymania dobrego zdrowia loch i prosiąt jest ochrona przed stresem. Cennym posunięciem było wyeliminowanie genu podatności świń na stres z populacji ras matecznych, poprawiło to wyniki w odchowie prosiąt. Stres zakłóca mechanizmy immunologiczne, odporność maleje co sprzyja zachorowaniom, a w konsekwencji również upadkom prosiąt. W środowisku bytowania prosięta narażone są na stres socjalny, żywieniowy, mikrobiologiczny, transportowy, termiczny, i inne. Należy eliminować czynniki działające na organizm stresogennie lub przynajmniej ograniczać ich oddziaływanie; jest to podstawą ograniczenia strat wśród prosiąt ssących.

Podsumowując, należy stwierdzić, że ograniczenie strat prosiąt można uzyskać przez:

właściwy wybór loszek na przyszłe matki,

kontrolę kojarzeń,

nadzór nad ciężarnymi i proszącymi się lochami,

ograniczenie działania stresorów,

optymalizację żywienia loch i prosiąt,

utrzymanie loch i prosiąt zgodnie z wymogami dobrostanu,

utrzymanie wysokiego statusu zdrowotnego stada poprzez higienę, kontrolę parametrów zoohigienicznych i stosowanie programów profilaktycznych,

stosowanie zabiegów zootechnicznych i pielęgnacyjnych u prosiąt.