Osiąganie podczas tuczu wysokich przyrostów wraz z niskim zużyciem paszy to podstawowe elementy wpływające na efektywność produkcji żywca wieprzowego. Jednym ze sposobów poprawy wyników w chlewni jest odpowiedni dobór zwierząt do rozpłodu. Otrzymywanie potomstwa o bardzo dobrych cechach produkcyjnych staje się możliwe, jeżeli umiejętnie wykorzystuje się zalety dostępnego materiału hodowlanego.

Ta sama rasa

Pojęcie kojarzenie dotyczy doboru sztuk do rozmnożenia. Gdy są one różnych ras, wtedy mowa jest o krzyżowaniu. Kojarzenie w czystości rasy jest w rzeczywistości stwierdzeniem umownym, ponieważ ras czystych faktycznie nie ma. Ciągle występują bowiem w różnej skali zmiany cech danej rasy powstające w wyniku mutacji genów i będące efektem stale zmieniającego się środowiska. Właśnie z tych powodów kojarzenie w czystości rasy nazywa się łączeniem osobników należących do tej samej rasy.

Robi się to na dwa sposoby. Kojarzy się zwierzęta niewykazujące pokrewieństwa do piątego pokolenia przodków – wówczas ma się do czynienia z kojarzeniem wolnym. Albo też łączy się osobniki spokrewnione, mające jednego lub więcej wspólnych przodków do piątego pokolenia, i wtedy mowa jest o kojarzeniu krewniaczym. W praktyce ze stopniem spokrewnienia wiąże się określenie wielkości „inbredu”. Im jest on wyższy, tym zwierzęta są nie tylko ze sobą bardzo spokrewnione, ale mają więcej takich samych genów wyznaczających pożądaną cechę.

Kojarzenie wolne jest w praktyce powszechnie stosowane przede wszystkim dlatego, że przy takim kojarzeniu ujawnienie się nosicielstwa genów letalnych jest znikome. Geny te wywołują śmierć zwierzęcia, lecz nie są dominujące i dlatego kojarzenie niespokrewnionych osobników zapobiega ich ujawnieniu. Potomstwo otrzymane w wyniku kojarzenia wolnego jest w dość dużym stopniu heterozygotyczne, czyli ma różne wersje tego samego genu, czego efektem jest lepsze uwidocznienie się jakieś cechy. Może to być na przykład większa żywotność lub odporność na stres. Kombinacja tych genów może mieć działanie niesumujące lub sumujące i wówczas efektem jest cecha, której żaden z nich z osobna nie ujawniał.

Chów wsobny, tak też jest nazywane kojarzenie krewniacze, prowadzi się po to, aby zapewnić przekazywanie i utrwalenie jakichś bardzo pożądanych cech indywidualnych konkretnego osobnika. Na ogół dobiera się do rozpłodu zwierzęta bliżej ze sobą spokrewnione niż potomstwo urodzone w miotach sióstr i braci matki albo ojca kojarzonych sztuk. W przeciwieństwie do kojarzenia wolnego w kojarzeniu krewniaczym dąży się do uzyskania większej homozygotyczności, czyli otrzymania potomstwa, które będzie posiadało identyczne wersje danego genu. Taką drogę wykorzystuje się do tworzenia linii wewnątrz danej rasy, ale zwraca się szczególną uwagę na to, aby ostatecznie osobniki takiej linii miały jak najwięcej takich samych wersji genów, odpowiadających za ujawnienie się korzystnej cechy lub ich grupy.

W przypadku świń ujemne efekty kojarzenia krewniaczego pojawiają się bardzo szybko i wyraźnie. Z tego między innymi powodu, chcąc uniknąć skutków takiej hodowli, dobiera się takie zwierzęta do rozrodu, aby miały one tylko jednego wspólnego przodka, odznaczającego się wybitnymi cechami. Dzięki temu stopień pokrewieństwa można utrzymać na możliwie niskim poziomie, co zapobiega utrwalaniu się niekorzystnych cech, ale równocześnie pozwala na ugruntowanie tych pożądanych.

Między rasami

Krzyżowanie wykorzystuje się do różnych celów. Oczywiście najbardziej popularne jest krzyżowanie towarowe, ale w samej hodowli można spotkać się też z krzyżowaniem twórczym. Jest ono stosowane głównie do wytworzenia nowej rasy o cechach ras wyjściowych lub o zupełnie innej charakterystyce. Ten proces jest bardzo trudny do wykonania i wymaga bardzo długiego czasu i ogromnych nakładów finansowych. Ponadto przed rozpoczęciem krzyżowań trzeba sporządzić bardzo szczegółowy plan działania.

Jednym z rodzajów krzyżowania twórczego jest krzyżowanie przejściowe, które polega na tzw. dolewaniu obcej krwi. Przeprowadza się jednorazowe krzyżowanie samic jednej rasy z samcami drugiej, ale takiej, co ma cechę, którą hodowca chce przekazać rasie pierwszej. Chcąc uniknąć dużych różnic w typie uzyskanego potomstwa, do tego rodzaju krzyżowania wybiera się tylko rasy, które są podobne pod względem wszystkich cech, z wyjątkiem tej jednej pożądanej. Tak uzyskane potomstwo kojarzy się następnie ze sobą. Taki rodzaj krzyżowania może na przykład posłużyć do wprowadzenia do rasy szlachetnej o słabej konstytucji „krwi” świń mniej szlachetnych, ale za to cechujących się mocną konstytucją.

Ciekawym rodzajem krzyżowania jest krzyżowanie polispermiczne: lochę jednej rasy kryje się lub inseminuje kilkoma knurami drugiej rasy, ale w tej samej rui. Może to doprowadzić do tego, że poszczególne jaja zostaną zapłodnione przez plemniki różnych knurów. Do zidentyfikowania pochodzenia potomstwa używa się tu oznaczenia grup krwi knurów, od których pochodziło nasienie.

Krzyżowanie towarowe

Podstawowym celem krzyżowania towarowego jest uzyskanie mieszańców, tzw. pokolenia F1. Do takiego krzyżowania można użyć dwóch i więcej ras świń. Robi się to po to, aby uzyskać efekt heterozji, czyli otrzymać potomstwo, które będzie miało znacznie lepsze cechy użytkowe niż rodzice.

Aby bardziej wzmocnić efekt heterozji, stosuje się krzyżowanie linii, czego efektem jest otrzymanie mieszańców o dużo większej produkcyjności. Powstałe w wyniku krzyżowania towarowego hybrydy pochodzą z łączenia osobników linii produkcyjnych lub syntetycznych. Linia produkcyjna to grupa świń pochodząca z populacji konkretnej rasy, utrzymywana po to, aby wykorzystywać jej wybitne cechy, jakich nie mają inne osobniki danej rasy. Można powiedzieć, że jest to taka grupa elitarna używana do krzyżowania z wyselekcjonowaną grupą świń z innej rasy.

Trudniejszym i bardziej skomplikowanym procesem jest krzyżowanie linii syntetycznych, w którego wyniku uzyskano takie świnie hybrydowe, jak Hypor czy Camborough. Linia syntetyczna to grupa świń przeznaczonych do rozpłodu, wcześniej poddana bardzo ostrej selekcji w pokoleniu prarodziców-pradziadków oraz dziadków i babek. Zostały one także przetestowane pod względem efektywności krzyżowania z inną linią bądź rasą.

Linii syntetycznych używa się do odchowu mieszańców, tzw. hybrydów, które wykazują dużo lepszą produkcyjność niż mieszańce pochodzące z prostego krzyżowania samych ras lub linii, które nie poddano tak gruntownej selekcji. Firmy genetyczne, które zajmują się hodowlą świń hybrydowych, pochodzących z linii syntetycznych, i ich sprzedażą, też muszą stale dbać o polepszanie cech produkcyjnych swojego materiału. Z tego powodu co pewien czas linie syntetyczne poddawane są uszlachetnianiu, tak by wyższa wartość danej cechy była utrwalona genetycznie, czyli była przenoszona na potomstwo.

Najlepszy efekt

Uzyskanie korzystnego efektu krzyżowania towarowego wymaga przestrzegania kilku podstawowych zasad. Przede wszystkim zwierzęta dobierane do rozpłodu muszą być różnych ras, ale jednocześnie muszą reprezentować ten sam kierunek użytkowy. Muszą też mieć podobną wartość użytkową, a więc mieć taką samą lub zbliżoną ocenę pożądanych cech. Na przykład mieć podobną ocenę przyrostów dziennych standaryzowanych, zawartość mięsa w tuszy itp. Najlepiej więc krzyżować zwierzęta o najwyższych ocenach użytkowości.

Jedną z prostych metod oceny efektu heterozji w wyniku krzyżowania towarowego jest oszacowanie poprawy wybranej cechy mieszańców w odniesieniu do jej przeciętnej wartości notowanej u rodziców. W pierwszej kolejności oblicza się średnią cechę u rodziców, czyli R=(Pm+Po):2, gdzie Pm oznacza średnią wartość cechy produkcyjnej w odniesieniu do matki, a Po – średnią wartość cechy produkcyjnej w odniesieniu do ojca.

Kolejnym krokiem jest zestawienie otrzymanego „R” z uzyskaną oceną wartości danej cechy produkcyjnej mieszańców, czyli „Pm”. Ostatecznie R dzieli się przez Pm i mnoży przez 100, a następnie odejmuje od otrzymanej liczby 100.

Dla przykładu obliczmy efekt heterozji dla cechy mówiącej o liczebności prosiąt żywo urodzonych w miocie u lochy będącej krzyżówką ras p.b.z. i w.b.p. U tej lochy zanotowano średnio 11,4 takich prosiąt, zaś u rodziców odpowiednio 11,15 i 11,2 szt.Średnia żywo urodzonych prosiąt w miocie wynosi więc u rodziców 11,17. Teraz dzieli się 11,4 przez 11,17 i otrzymujemy 1,02. Mnoży się tę liczbę przez 100: 1,02x100=102 i odejmujemy 100: 102–100=2 proc. Efekt heterozji wyniósł 2 proc., czyli o tyle w wyniku krzyżowania poprawiła się liczba żywo urodzonych prosiąt w miocie.

Dobrze przeprowadzone krzyżowanie umożliwia uzyskanie mieszańców, które w porównaniu z czystymi rasami swoich rodziców odznaczają się lepszymi cechami. Do nich można zaliczyć poprawę regularności zapłodnienia, wcześniejsze wystąpienie pierwszej rui, mniejszą zamieralność zarodków, a tym samym większą liczbę urodzonych prosiąt. Do tych korzyści z krzyżowania trzeba też dodać lepszą żywotność prosiąt, wyższą mleczność loch i w konsekwencji większą liczbę odsadzanych prosiąt i cięższe mioty.

Z wielu przeprowadzonych badań wynika, że w wyniku krzyżowania prostego można zwiększyć o 2 proc. liczbę prosiąt urodzonych w miocie oraz o 5 proc. – odsadzonych z miotu. Masa miotu w 3. tygodniu również może się poprawić o 5 proc. Nieco lepsze wyniki otrzymano po zastosowaniu krzyżowania wstecznego, gdzie mioty po urodzeniu były liczniejsze o 5 proc., zaś w dniu odsadzenia o 8 proc. O tyle także większa była masa trzytygodniowego miotu.

Powtórka z genetyki

Gen – to jednostka dziedziczności będąca odcinkiem DNA i umożliwiająca tworzenie RNA, ale przede wszystkim jest informacją potrzebną do syntezy białka. Występowanie konkretnych białek w komórkach ma swoje odbicie w cechach danego organizmu (np. budowa ciała, cechy fizjologiczne, tempo wzrostu, zdrowotność itd.), które to cechy są dziedziczone.
Allel – to wersja genu znajdująca się w określonym miejscu na chromosomie. Allele tego samego genu mogą się między sobą różnić, co niekiedy powoduje kodowanie różnych białek przez ten sam gen. Allele mogą być dominujące (zaznaczane dużą literą np. „A”) lub recesywne (mała litera np. „a”).
Homozygota – kiedy występuje „AA” (homozygota dominująca) lub kiedy „aa” (homozygota recesywna).
Heterozygota – kiedy występuje  „Aa” i wówczas allel dominujący „A” powoduje, że cecha kodowana przez allel recesywny „a” nie pojawi się.
Hybryda – osobnik powstały w wyniku krzyżowania dwóch lub więcej ras.

Źródło: "Farmer" 19/2008